WikipediaEuropaZ Wikipedii, wolnej encyklopedii
Europa – część świata (określana zwykle tradycyjnym, acz nieścisłym mianem kontynentu), leżąca na półkuli północnej, na pograniczu półkuli wschodniej i zachodniej, stanowiąca wraz z Azją kontynent Eurazję.
Nazwa i charakterNazwa Europy wywodzi się z greckiego słowa Εὐρώπη (Europe) i zwykle poprzez łacińską formę Europa weszło do niemal wszystkich języków świata. Etymologia samego terminu Εὐρώπη jest niejasna: być może pochodzi ono od εὐρωπός (europos) – łagodnie wznoszący się, albo od asyryjskiego ereb, zachód. Inne teorie wywodzą pochodzenia nazwy od semickiego słowa oznaczającego ciemny[1]. Europa określana jest zwykle mianem kontynentu, co podkreśla jej odrębny od Azji charakter kulturowo-polityczny, jednak z geograficznego punktu widzenia określenie to jest nieścisłe. Niekiedy, także dla odróżnienia od Azji i przy zachowaniu tradycyjnej nazwy kontynent Europę nazywa się mianem subkontynentu. Granice EuropyPrzebieg granic Europy jest przedmiotem licznych sporów i kontrowersji. Kwestia ta jest różnie rozstrzygana w nauce poszczególnych krajów, a najwięcej rozbieżności w tej sprawie występuje w nauce anglosaskiej. Polska interpretacja przebiegu granicy Europa-Azja jest zgodna z ustaleniami Międzynarodowej Unii Geograficznej. Jedynymi granicami Europy, co do których nie ma sporów, są naturalne granice morskie na północy, zachodzie i południu. Wyznaczenie umownej granicy z Azją na wschodzie i południowym wschodzie wzbudza kontrowersje. Powszechnie przyjęto, że Europa rozciąga się od Oceanu Atlantyckiego na zachodzie do gór Uralu na wschodzie (problem przynależności samych tych gór jest kwestią sporną). W Polsce przyjęto, iż są one częścią kontynentu), oraz od Oceanu Arktycznego na północy do Morza Śródziemnego i Morza Czarnego na południu. Największy problem stanowi wyznaczenie granic Europy na południowym wschodzie. Polska nauka, w ślad za ustaleniami MUG uważa, iż granica biegnie obniżeniem Kumsko-Manyckim, natomiast w naukach innych krajów wyznacza się kilka odmiennych wersji przebiegu tej granicy, przesuwających kraniec kontynentu w tym rejonie daleko na południe, w niektórych propozycjach o ponad tysiąc kilometrów w stosunku do ustaleń Międzynarodowej Unii Geograficznej. Dane geograficzne
Powierzchnia Europy: to 10,5 mln km² (5,96 mln km², bez europejskiej części Rosji). Stanowi to ok. 2% całej powierzchni kuli ziemskiej (ok. 7,5% powierzchni lądów) i Europa jako część świata jest większa tylko od Australii. Europa stanowi 1/5 Eurazji i jako jej największy półwysep jest najbardziej wysunięta na zachód.
Linia brzegowaEuropa jest najbardziej rozczłonkowaną częścią świata, o silnie rozbudowanej linii brzegowej, której długość wynosi ok. 38 000 km (bez linii brzegowej wysp). Około 25% powierzchni kontynentu stanowią półwyspy, spośród których największymi są:
(podana powierzchnia półwyspów ma charakter przybliżony) Wyspy stanowią blisko 7,5% powierzchni Europy, a największe z nich to:
Akweny otaczające EuropęEuropę z racji jej półwyspowego charakteru otacza wiele mórz i zatok, stanowiących części Oceanu Atlantyckiego i Oceanu Arktycznego.
Typy wybrzeży europejskichWybrzeże kontynentu ma zróżnicowany charakter. Nabrzeżne tereny Europy prezentują praktycznie każdy ze sklasyfikowanych typów wybrzeża. Na północy występują głównie wybrzeża fiordowe (zachodnie wybrzeże Półwyspu Skandynawskiego) i wybrzeża skjerowe (w Finlandii i Szwecji), często też wybrzeża akumulacyjne (Holandia, Niemcy, Dania). W południowej części Europy najczęstsze są wybrzeża typu dalmatyńskiego, a w zachodniej i południowo-zachodniej – riasowego. Nad Morzem Czarnym spotykany jest typ wybrzeża określany jako wybrzeże limanowe. Poza tym spotkać można także wybrzeża klifowe (m.in. na Bałtyku) i ferdowe. Ukształtowanie powierzchniPowierzchnia Europy jest w przeważającej części nizinna. Najniższym punktem Europy jest depresja na Nizinie Nadkaspijskiej (28 m p.p.m.). Około 74% powierzchni Europy położone jest na wysokości mniejszej niż 300 m n.p.m., blisko 1/5 obszaru ma wysokość 300-1000 m n.p.m., a jedynie 6% obszaru kontynentu leży na wysokości wyższej niż 1000 m n.p.m. Najwyższym szczytem Europy jest Mont Blanc (4811 m n.p.m.). W geograficznej literaturze anglosaskiej, gdzie Kaukaz włączany jest do Europy, podaje się, że najwyższym szczytem jest Elbrus (5642 m n.p.m.). Wobec obowiązującej w Polsce koncepcji przebiegu granic Europy, zgodnej z ustaleniami Międzynarodowej Unii Geograficznej, podawanie Elbrusu jako najwyższej góry kontynentu jest błędem. NizinyWzdłuż atlantyckiego wybrzeża Europy, od zachodniej Francji, przez Belgię, Holandię aż do Niemiec ciągnie się pas nizin – Niż Środkowoeuropejski. W Niemczech pas ten rozszerza się znacznie i dalej na wschód obejmuje niemal całą Polskę a także niemal całą Europę Wschodnią, od północnych krańców kontynentu, po południowe (Niż Wschodnioeuropejski). Poza tym obszarem niziny na kontynencie europejskim znajdują się głównie wśród obszarów górskich (największe z nich to m.in. Nizina Wołoska, Nizina Padańska i Wielka Nizina Węgierska), a także na obszarach przybrzeżnych oraz na znacznej części Wysp Brytyjskich. Niziny europejskie, jakkolwiek posiadają wspólną cechę w postaci równinnego charakteru posiadają zróżnicowaną rzeźbę terenu. Jest ona związana ze zlodowaceniami plejstoceńskimi, które wielokrotnie obejmowały znaczną część kontynentu. Największym z nich było zlodowacenie skandynawskie, które objęła Wyspy Brytyjskie, Morze Północne, większą część Niemiec, Polskę i Europę Wschodnią aż do Donu. Na obszarze tym występują typowe cechy krajobrazu polodowcowego. Należą do nich moreny denne i czołowe, kemy, ozy, oraz zbiorniki wodne pochodzenia lodowcowego. Około 143 000 km² zajmują obszary położone poniżej poziomu morza. Największe depresje znajdują się nad Morzem Kaspijskim (Nizina Nadkaspijska) i w północnej Holandii. Wyżyny i góry
Obszary górzyste i wyżynne znajdują się na Półwyspie Skandynawskim (Góry Skandynawskie), północnej części Wielkiej Brytanii (Góry Kaledońskie), w Europie zachodniej i środkowej (m.in. Masyw Centralny, Góry Świętokrzyskie, Sudety, Ardeny, Harz i in.) a także na wschodnim skrawku kontynentu (Ural). Poza tym przez obszar Europy, na południe od pasa nizin, ciągnie się kilka młodych pasm górskich, rozdzielonych zapadliskami tektonicznymi. Należą do nich (od zachodu): Góry Betyckie, Pireneje, Alpy, Apeniny, Karpaty, Góry Dynarskie, Hellenidy i Bałkan. Budowa geologicznaW Europie wyróżnia się trzy podstawowe jednostki tektoniczne: platformę wschodnioeuropejską, paleozoiczną platformę Europy zachodniej i środkowej oraz fałdową strukturę alpidów. Platforma wschodnioeuropejska obejmuje obszar od Uralu do przebiegającej przez Polskę linii Teisseyere'a-Tornquista. Fundament platformy budują prekambryjskie skały krystaliczne, które odsłaniają się w obrębie tarczy fennoskandzkiej i tarczy ukraińskiej. W pozostałej części platformy krystaliczne podłoże jest przykryte młodszymi osadami o różnej miąższości, które tworzą pokrywę platformową. Paleozoiczna platforma Europy zachodniej i środkowej obejmuje pasma hercyńskie i reliktowe kaledońskie leżące na zewnątrz alpejskiej strefy fałdowej. Alpidy tworzą w południowej części Europy rozległy system górski o przebiegu generalnie równoleżnikowym. Alpidy Europy łączą się na zachodzie przez Cieśninę Gibraltarską z górami Rif (Atlas) w północnej Afryce a na południu i na wschodzie z alpejskimi łańcuchami górskimi Azji, tworząc jeden system orogeniczny. Do alpidów w Europie zalicza się:
WulkanizmW minionych epokach geologicznych na terenie kontynentu zachodziły dość intensywne procesy wulkaniczne. Ich pozostałościami są stożki wygasłych wulkanów. W czasach historycznych zjawiska wulkaniczne występują tylko na niewielkich obszarach Europy, przy czym oprócz Wezuwiusza wszystkie takie obiekty znajdują się na otaczających Europę wyspach, najczęściej oddalonych od głównej części kontynentu. Największym skupiskiem wulkanów jest Islandia; na niej i otaczających wysepkach znajduje się około 20-35 czynnych wulkanów, często tworzących systemy. Spośród islandzkich wulkanów największymi są Hekla i Laki. Wulkany w większej liczbie występują także na południu Europy – we Włoszech, zarówno w kontynentalnej części tego kraju (Wezuwiusz), jak i na należących do tego państwa wyspach – Sycylii (Etna), i na Wyspach Liparyjskich, gdzie do niedawna aktywnych było kilka tego typu obiektów (m.in. Vulcano), zaś obecnie (od początku XX wieku) czynny jest jedynie Stromboli (co nie przesądza, iż pozostałe wulkany definitywnie wygasły). W czasach historycznych czynny był także wulkan zlokalizowany na południowo-wschodnim skrawku Europy – na wyspie Thera (Santoryn), którego ostatni wybuch miał miejsce ok. 1600 r. p.n.e. Aktywne wulkany istnieją na portugalskim archipelagu Azorów oraz na należącej do Norwegii arktycznej wyspie Jan Mayen (wulkan Beerenberg). Czynne wulkany na Wyspach Kanaryjskich nie zaliczają się do wulkanów europejskich, gdyż jakkolwiek archipelag ten politycznie należy do europejskiej Hiszpanii, to jednak geograficznie jest on częścią Afryki. GlebyZe względu na różnorodność skał, na których wykształciły się gleby oraz zróżnicowanie warunków klimatycznych układ gleb w Europie ma charakter mozaikowy, a jedynie w części wschodniej kontynentu strefowy. Jako iż gleby formują się w wyniku oddziaływania roślinności i warunków klimatycznych na podłoże skalne, rodzaj gleby występującej na danym terenie zależy od rozkładu stref klimatycznych i występujących w nich formacji roślinnych. W związku z tym w Europie, w strefie klimatów zimnych, gdzie procesy chemiczne przebiegają powoli a powstająca gleba poddawana jest erozji mrozowej profile glebowe są słabo wykształcone, zaś gleby tam występujące należą do gleb tundrowych. W strefie klimatu umiarkowanego chłodnego (od Skandynawii, przez północną część Niziny Wschodnioeuropejskiej, aż do Uralu) przeważają gleby bielicowe i darniowo-bielicowe (te ostatnie występują w części południowej omawianego rejonu). W południowej części strefy klimatu umiarkowanego w Europie środkowej i wschodniej największą powierzchnię zajmują gleby darniowo-bielicowe. W Europie zachodniej i środkowej, w strefie klimatów umiarkowanych ciepłych (zwłaszcza odmiany morskiej), od Wysp Brytyjskich, przez Francję, południowe Niemcy aż do Rumunii przeważają gleby brunatne i płowe, przy czym na zachodzie, gdzie poziom opadów jest wyższy są to gleby brunatno-bielicowe. W strefie klimatu podzwrotnikowego (na obszarze śródziemnomorskim) najwięcej jest gleb typu brązowego i brunatnego. W południowej części Niziny Wschodnioeuropejskiej, na wschód od Małopolski i Karpat ciągnie się strefa bardzo urodzajnych gleb czarnoziemowych, które stanowią głównie czarnoziemy stepowe, a poza nimi też czarnoziemy leśne. W rejonie Morza Kaspijskiego dominują gleby kasztanowe, zaś na powierzchni ok. 100 tys. km², pomiędzy dolną Wołgą a rzeką Ural, na terenach pustynnych warstwa gleby praktycznie nie występuje. Niezależnie od stref klimatycznych na terenach górskich występują charakterystyczne dla tego typu obszarów typy gleb, zaś wzdłuż biegów dużych rzek (m.in. dolnej Wołgi, Rodanu, środkowego Dunaju) oraz w Holandii występują mady i marsze. Na terenach o nadmiernej wilgotności leżących w strefie klimatu umiarkowanego powstają gleby torfowe KlimatKlimat w Europie jest znacznie łagodniejszy niż klimaty innych obszarów położonych na tej samej szerokości geograficznej. Różnica ta zauważalna jest zwłaszcza zimą, w zachodniej i północnej części kontynentu. Główną przyczyną tego zjawiska jest ciepły prąd morski – Golfstrom (Prąd Zatokowy), opływający Europę od zachodu. Dzięki niemu na norweskich Lofotach istnieje największa na świecie anomalia termiczna, której wartość dochodzi do +25 °C. Drugą przyczyną łagodnego klimatu jest przewaga wiatrów zachodnich, co w połączeniu z niemal równoleżnikowym układem najważniejszych łańcuchów górskich, powoduje, iż ciepłe masy powietrza znad Oceanu Atlantyckiego docierają głęboko na wschód kontynentu. Strefy klimatyczneNiemal cała Europa znajduje się w strefie klimatów umiarkowanych. W północno-wschodniej części kontynentu ma on charakter chłodny, zaś w pozostałej – ciepły (morski, kontynentalny i przejściowy). Południowe skrawki Europy (półwyspy: Iberyjski, Apeniński i Bałkański oraz wyspy Morza Śródziemnego) znajdują się w strefie klimatów podzwrotnikowych (morskich, a w Bułgarii i środkowej Hiszpanii – kontynentalnych). Od klimatów umiarkowanych oddzielają je pasma górskie: Pireneje, Alpy i Bałkan. W północnych krańcach Europy (północna Islandia, Svalbard i północno-zachodnia Rosja) panuje klimat okołobiegunowy (subpolarny). Niezależnie od położenia wysokie oraz średnie góry posiadają własne, odmienne od nizinnych typy klimatyczne, zaliczane do klimatów górskich. Temperatura
Temperatura na kontynencie europejskim w okresie zimowym spada w miarę posuwania się na wschód. Zimą najcieplejszymi obszarami są krańce południowe i południowo-zachodnie kontynentu. W styczniu średnia temperatura na tych terenach to ok. +10 °C – +12 °C, np. w Lizbonie średnia wieloletnia to +11 °C, a w Gibraltarze – +13 °C. Najchłodniejszymi terenami są obszary na północnym wschodzie, gdzie średnia temperatura to poniżej –15 °C, zaś na samym skraju kontynentu, na Nowej Ziemi, spada poniżej –20 °C. W okresie letnim największe różnice temperatur zaznaczają się pomiędzy północą a południem kontynentu. Na północy w lipcu jest to 8-10 °C (np. w norweskim Vardö średnia wieloletnia lipca to +9 °C), zaś na południu 26-28 °C (Ateny – średnia wieloletnia +28 °C). Najwyższą w Europie temperaturę zanotowano w Sewilli i było to +50 °C. Roczne wahania temperatur największe są na wschodzie Europy. W środkowej części europejskiej Rosja różnice skrajnych temperatur w ciągu roku przekraczać mogą 70°C (w Twerze najwyższa zanotowana temperatura to +37 °C, zaś najniższa –50 °C). Najmniejsze wahania temperatur występują na krańcach północno-zachodnich i średnio wynoszą kilkanaście, do nieco ponad 20 stopni. Długość okresu bezprzymrozkowego jest różna w różnych częściach kontynentu. Na krańcach północno-wschodnich (północny Ural, część Nowej Ziemi) oraz w Górach Skandynawskich i środkowej Islandii wynosi poniżej 2 miesięcy, na większości obszaru Europy środkowej i wschodniej jest to 120-180 dni, w Europie zachodniej (poza obszarami górskimi) – 180-240 dni, zaś na wyspach i położonych na południu wybrzeżach Morza Śródziemnego oraz w południowo-zachodniej części Półwyspu Iberyjskiego przymrozki pojawiają się sporadycznie (nie w każdym roku). OpadyPoziom opadów w Europie jest różny. Na znacznej część kontynentu rocznie notuje się 500-800 mm opadów. Wielkość ta ma znacznie wyższą wartość na terenach górskich (zwłaszcza po zachodniej stronie stoków), gdzie przekracza ona 2000 mm na rok (w czarnogórskiej osadzie Crkvice, w Górach Dynarskich, nad Zatoką Kotorską jest to ponad 5300 mm). Duże nasilenie opadów występuje też na wybrzeżach. Najmniej opadów (poniżej 500 mm) występuje na krańcach północno- i południowo-wschodnich, zaś na wybrzeżu Morza Kaspijskiego jest nawet mniej niż 250 mm. Na większości obszaru Europy opady występują w ciągu całego roku, głównie jednak w półroczu ciepłym (zwłaszcza czerwcu, lipcu i sierpniu). Na terenie Wysp Brytyjskich, zachodniej części Półwyspu Skandynawskiego, na Islandii oraz większości obszaru Francji opady także występują w ciągu całego roku, jednak największe ich nasilenie przypada na półrocze chłodne. W Europie południowej (głównie na obszarach pokrywających się z zasięgiem klimatu podzwrotnikowego) deszcz, rzadziej śnieg pada niemal wyłącznie w porze chłodnej. WodyOk. 66% powierzchni Europy należy do zlewiska Oceanu Atlantyckiego, 16% do zlewiska Oceanu Arktycznego, a wody z pozostałej części kontynentu spływają do zbiorników wewnątrzkontynentalnych, spośród których największym jest Morze Kaspijskie. Rzeki
W Europie znajdują się liczne rzeki, jednak z powodu silnie rozwiniętej linii brzegowej kontynentu i związanej z tym niewielkiej odległości do morza europejskie rzeki nie należą do najdłuższych na świecie. Najdłuższa rzeka Europy – Wołga zajmuje dopiero 15. miejsce pod względem długości wśród rzek świata. Rocznie rzeki Europy odprowadzają do oceanów 2500 km³ wody. Zasadniczo w Europie istnieje kilka typów rzek:
Do najdłuższych rzeki Europy należą Wołga (3531 km), Dunaj (2888 km), Ural (2428 km), Dniepr (2285 km), Don (1870 km), Peczora (1809 km), Dniestr (1352 km), Ren (1320 km), Łaba (1091 km) i Wisła (1047 km). Do rzek o największej powierzchni dorzecza Wołga (1 380 000 km²), Dunaj (817 000 km²), Dniepr 516 300 km²) i Don (425 600 km²). 
Najdłuższe rzeki Europy
Wg powierzchni dorzecza JezioraJeziora zajmują ok. 163 000 km² (bez powierzchni tej części Morza Kaspijskiego, która wg niektórych źródeł zaliczana jest do Europy), tj. ok. 1,6% powierzchni kontynentu. Największe europejskie jeziora znajdują się w zapadliskach tektonicznych. Spośród tego typu zbiorników wodnych wymienić należy m.in. jeziora: Ładoga, Onega, Wener i Wetter a także Balaton. Liczne i duże jeziora (zwłaszcza na Pojezierzu Fińskim i Bałtyckim) są pochodzenia lodowcowego, a największe z nich to Saimaa, Pejpus i Ilmień. Na obszarach nizinnych jeziora pochodzenia lodowcowego często łączą się w systemy. W rejonie alpejskim dość duże i bardzo głębokie jeziora jak np. Jezioro Genewskie, Jezioro Bodeńskie, Como czy Garda mają pochodzenie tektoniczno-lodowcowe. Poza tym na terenie Europy znajdują się jeziora przybrzeżne (np. polskie Łebsko), jednak nie osiągają one ani dużych rozmiarów, ani znacznych głębokości. Istnieje także niewielka liczba zbiorników wodnych pochodzenia krasowego i wulkanicznego. Największe jeziora Europy Pod względem powierzchni:
Pod względem głębokości:
Lodowce
Około 1% powierzchni Europy stanowią obszary na których zalega pokrywa lodowa. Jest ona pozostałością po dawnych zlodowaceniach, kiedy to lodowce zajmowały znaczną część kontynentu, i obecnie wraz z ocieplaniem klimatu jej zasięg się zmniejsza. Obecnie lodowce znajdują się głównie na obszarach północnych oraz w wysokich partiach gór. Spośród ok. 120 tys. km² jakie zajmują lodowce (inne źródła podają obszar Europy pokryty lodowcami jako 88 000 km²), niemal połowa (ok. 58 tys. km²) znajduje się na Spitsbergenie. Poza tym duże obszary lodowców pokrywają Nową Ziemię (ponad 24 tys. km²) i Islandię (11,5 tys. km²). Na obszarze kontynentalnej Europy lodowce występują tylko na terenach górskich: największe lodowce, o łącznej powierzchni ok. 5000 km². istnieją w Górach Skandynawskich, a poza tym w Alpach (np. lodowiec Aletschgletscher), gdzie zajmują ok. 3600 km², a także w Pirenejach (ok. 30 km²). Środowisko przyrodniczeSzata roślinnaEuropa jest tą częścią świata, w której pierwotne typy roślinności w największym stopniu zostały przekształcone w wyniku gospodarczej działalności człowieka. Zjawisko to jest najbardziej widoczne w Europie Zachodniej i Środkowej, w znacznie mniejszym stopniu wystąpiło na północy i północnym wschodzie kontynentu. Na terenie Irlandii i Anglii roślinność o charakterze naturalnym pokrywa poniżej 10% powierzchni, podczas gdy w północnej Skandynawii i północnej Rosji – nawet ponad 90% terenu zachowało dawny charakter. Formacje roślinne Europy mają układ równoleżnikowy i są znacznie zróżnicowane. Na ich układ ma znaczący wpływ klimatu oceanicznego w zachodniej części kontynentu. Na północnych skrajach (m.in. Islandia, Półwysep Kolski, Nowa Ziemia) znajduje się bezleśny obszar arktyczny. Charakterystyczna dla niego jest roślinność typu tundrowego, złożona z mchów, porostów, rozmaitych gatunków traw oraz wrzosów i innych krzewinek. Dalej na południe występuje strefa zarośli i rzadkich, widnych lasów, głównie brzozowych. Ten typ roślinności rozprzestrzeniony jest zwłaszcza na Półwyspie Skandynawskim, w części środkowo-północnej, znacznie słabiej wyróżnia się w Rosji, gdzie tundra stopniowo przechodzi w lasotundrę i w tajgę. Bardziej na południe znajduje się tajga złożona z drzew iglastych, głównie świerków i sosen, oraz w mniejszym stopniu – jodeł. W miarę posuwania się na południe dołączają do nich coraz częściej także gatunki liściaste: brzoza, osika, rzadziej lipa, wiąz, klon i olcha. Na obszarze tajgi występują liczne bagna i torfowiska, które porasta typowa dla tego typu ekosystemów roślinność. Jeszcze dalej na południe tajga zaczyna przechodzić w lasy liściaste i mieszane. W niedawnej przeszłości to one pokrywały znaczną część Europy, obecnie zaś porastają bardzo niewielki odsetek dawnego areału. W Europie Zachodniej nie występuje strefa tajgi – wzdłuż wybrzeży Oceanu Atlantyckiego, od zachodniego wybrzeża Norwegii, przez Wielką Brytanię i Irlandię aż do zachodniej Hiszpanii i Portugalii występuje inny typ roślinności, złożony głównie z lasów (w których dominują dąb i brzoza) i wrzosowisk. Południowo-wschodnia Europa, na wybrzeżach Morza Czarnego leży w strefie lasostepów i stepów. Ten typ roślinności sięga miejscami aż do Austrii. Obszar stepowy z rzadkimi drzewami występuje także na znacznej części Węgier i części północnej Serbii (tzw. puszta), leżących na Nizinie Panońskiej. Stepy położone w pobliżu Morza Kaspijskiego stopniowo przechodzą w półpustynie a nawet w pustynie (tzw. Nizina Nadkaspijska). Na wybrzeżach Morza Śródziemnego, a także w południowej i środkowej części Półwyspu Iberyjskiego występuje charakterystyczny typ roślinności, określany mianem roślinności śródziemnomorskiej, powstały po zniszczeniu w wyniku gospodarki ludzkiej pierwotnej szaty roślinnej tych obszarów. Typowe dla tych rejonów są twardolistne, wieczne zielone zarośla, w zależności od rejonu złożone z różnych gatunków, noszące nazwy makia, garig i frygana. Poza tym na obszarze śródziemnomorskim występują szczątkowe lasy, zielone przez cały rok. Występują w nich m.in. dęby i sosny Niezależnie od szerokości geograficznej na obszarze całego kontynentu na terenach górskich znajdują się skupiska roślinności alpejskiej. Największą powierzchnię pokrywa ona w Górach Skandynawskich, w Alpach, Pirenejach, na Uralu oraz na Islandii. Gatunki tam występujące są zbliżone do siebie, zaś zasadniczą różnicę stanowi wysokość n.p.m., na jakiej zaczynają się bezleśne połacie ziem porośnięte roślinami zielnymi i płożącymi się krzewinkami. Wysokość ta waha się od ponad 3000 m na południu Europy, do kilkuset na północy kontynentu. Świat zwierzątZoograficznie Europa należy do krainy palearktycznej i dzieli się na trzy dzielnice: europejską (obejmującą znaczną część kontynentu), śródziemnomorską (obejmującą Półwysep Iberyjski, Półwysep Apeniński oraz Bałkany) i arktyczną (północne skrawki Europy). Skład europejskiej fauny ostatecznie ukształtował się po zakończeniu ostatniego zlodowacenia, a ponadto został w XX w. powiększony o aklimatyzowane gatunki z Ameryki Północnej (norki amerykańskie i bobry kanadyjskie, piżmaki i in.) i z Azji (m.in. jenoty i bażanty). W poszczególnych strefach roślinno-klimatycznych żyją odmienne gatunki zwierząt. W tundrze licznie występują ssaki, m.in. renifery, lisy polarne, zające bielaki oraz lemingi, a ponadto wiele gatunków ptaków (np. pardwa), spośród których większość przylatuje w te okolice w okresie lęgowym. Licznie występują ryby, zwłaszcza łososiowate, natomiast bardzo mało jest gadów i płazów. W strefie tajgi żyją m.in. łosie, rosomaki, burunduki, polatuchy, a z ptaków – cietrzewie, głuszce, jarząbki i orzechówki. W strefie lasów liściastych i mieszanych występują żubry, dziki, jelenie, sarny, żbiki, jeże, popielice i orzesznice. Spośród ptaków licznie występują ptaki śpiewające, a z ryb najwięcej należy do gatunków karpiowatych. Występują też gady: jaszczurki, m.in. zwinka, węże – np. żmija zygzakowata oraz żółwie błotne. W strefie stepów żyją m.in. suhaki, tchórze stepowe, perewizki, susły, chomiki, bobaki i ślepce. Z ptaków występują m.in. dropie i żołny, a z gadów – jaszczurki (np. jaszczurka stepowa), węże (np. połozy) i żółwie zaś z płazów – żaby i ropuchy. W obszarze śródziemnomorskim żyją m.in. ichneumony (mangusty), cywety (na Półwyspie Iberyjskim), a także szakale, daniele, muflony, jeżozwierze i in. Z ptaków m.in. flamingi (czerwonaki) i pelikany. Na obszarze tym żyją liczne gatunki gadów – jaszczurki, żółwie i węże oraz płazów. Na Półwyspie Iberyjskim, na terenie Gibraltaru żyje także niewielka populacja jedynych małp europejskich magotów. Niezależnie od wymienionych stref na obszarach górskich żyją odmienne gatunki zwierząt. Należą do nich kozice, koziorożce, polniki śnieżne i świstaki, w niższych partiach gór – także niedźwiedzie brunatne, z ptaków – orły i orłosępy, a z płazów – m.in. salamandry Z powodu zagospodarowania rolniczego znacznej części Europy, zwłaszcza środkowej i zachodniej i wynikłym z tego zmniejszeniem poziomu lesistości, wiele z występujących niegdyś licznie gatunków (m.in. wilki, niedźwiedzie i żubry) zachowało się jedynie na terenach trudno dostępnych oraz objętych ochroną, niektóre zaś całkiem wyginęły (jak np. tury i lwy). Niektóre gatunki zwierząt doskonale przystosowały się do warunków stworzonych przez człowieka, zarówno w środowisku wiejskim, jak i miejskim; należą do nich m.in. wróble, dzierlatki, szpaki i sierpówki, a ze ssaków – przede wszystkim niektóre gatunki gryzoni – zwłaszcza myszy i szczury oraz liczne owady. HistoriaArcheologia i prehistoria
Pierwsze istoty człowiekowate (z gatunku Homo antecessor) osiedliły się w Europie ok. 800 000 lat temu. Okres ten nosi nazwę epoki kamienia, od głównego surowca służącego do wyrobu narzędzi – kamienia (krzemień). W okresie późniejszym kontynent zamieszkiwało kilka innych odmian (lub gatunków – paleoantropologia nie jest w tej kwestii zgodna) ludzi, m.in. Homo heidelbergensis Podstawą gospodarki tych ludzi było zbieractwo i łowiectwo prowadzone z użyciem prymitywnych narzędzi. Pierwsze ludzkie istoty wytworzyły rozmaite pierwotne kultury, których nazwy pochodzą od miejsc odkrycia pierwszych znalezisk danego typu. Do kultur tych należą m.in. kultura aszelska, abwilska i lewaluaska. Te formacje kulturowe zaliczane są w obręb paleolitu dolnego. Prawdopodobnie ok. 200 000 – 100 000 lat temu w Europie pojawił się człowiek neandertalski (Homo neanderthalensis), który wytworzył m.in. kulturę mustierską. Okres ten określa się mianem paleolitu środkowego. W tym czasie nastąpił dalszy rozwój technik myśliwskich; znaleziska z tego okresu wskazują także na istnienie wierzeń religijnych. Ludzie współcześni (Homo sapiens) przybyli do Europy dopiero ok. 40 000 lat temu. W dość krótkim czasie wyparli neandertalczyka (przyczyny tego zjawiska i jego tempa pozostają w kręgu hipotez) i stali się jedynym gatunkiem człowiekowatych na kontynencie. Okres po przybyciu ludzi współczesnych do Europy zalicza się do paleolitu górnego. Dziełem Homo sapiens były kolejne kultury, m.in. kultura oryniacka, solutrejska i magdaleńska oraz świderska i azylska. Techniki łowieckie zostały udoskonalone, m.in. pojawił się łuk. W okresie tym pojawiły się pierwsze stałe siedziby łowców mamutów (na Morawach i Ukrainie) oraz najstarsze zachowane przejawy sztuki w postaci malowideł naskalnych wewnątrz jaskiń oraz figurek kobiecych (tzw. Wenus paleolityczne); nie jest jednak jasne, na ile działania te były realizacją zamiarów artystycznych, a na ile były to działania o charakterze religijno-magicznym. Ok. 10 000 lat temu paleolit przeszedł w mezolit. W okresie tym w Europa zachodniej i środkowej rozwijała się kultura tardenoaska a w Europie północnej – kultura maglemorska (obie wywodzące się z kultury azylskiej). Mezolit charakteryzował się dalszym rozwojem techniki i gospodarki. Wynaleziono nowe narzędzia (m.in. siekierę, czółno), pojawiła się gospodarka wytwórcza oraz przedsięwzięcia na większą skalę (kopalnie krzemienia). Głównym surowcem do produkcji narzędzi był krzemień, a oprócz niego też kości i zęby zwierzęce oraz drewno. W mezolicie udomowiono pierwsze zwierzęta. Kolejnym etapem rozwoju cywilizacji na terenie Europy był neolit. Jego początek związany jest z przejściem od gospodarki zbieracko-łowieckiej do rolnictwa. Neolit w poszczególnych częściach kontynentu rozpoczął się w różnych okresach, najwcześniej – w VIII-VII tys. p.n.e. we wschodniej części europejskiej części rejonu śródziemnomorskiego. Położone bardziej na północ tereny Europy w okres neolitu wkroczyły później; np. na ziemiach polskich nastąpiło to w 2. połowie VI tys. p.n.e. Podstawowym surowcem do produkcji narzędzi nadal pozostaje krzemień, rozwijają się nowe techniki jego obróbki, jak gładzenie powierzchni i wiercenie otworów. Rozpoczyna się uprawa dziko rosnących roślin, zwłaszcza zbóż, co powoduje iż osadnictwo nabiera stałego charakteru. Gospodarka rolna ma charakter żarowo-kopieniaczy, zaś najważniejszymi roślinami są pszenica, proso, jęczmień, groch, soczewica i żyto. Udomowione zostają nowe gatunki zwierząt. Rozwija się gospodarka wytwórcza (duże znaczenie posiada m.in. ceramika). Z uwagi na szybki charakter zmian gospodarczych oraz wynikające z nich zmiany w innych dziedzinach życia, jak kultura, religia, stosunki społeczne, proces ten nazwano "rewolucją neolityczną". W okresie tym powstały zróżnicowane kultury, spośród których wymienić można m.in. kulturę Sesklo, starczewicką, kulturę ceramiki wstęgowej rytej, almerską, kultury naddunajskie, pucharów lejkowych, amfor kulistych, ceramiki dołkowo-grzebykowej, ceramiki sznurowej, pucharów dzwonowatych i inne. Neolit charakteryzował się licznymi przemieszczeniami dużych grup ludności. W wyniku tych wędrówek u schyłku neolitu wstępnie wyodrębniły się główne grupy kulturowo-językowe współczesnej Europy (aczkolwiek zwykle nie zamieszkiwały one w miejscach zajmowanych obecnie). Około 2300-1800 r. p.n.e. na terenach Europy rozpoczął się kolejny etap rozwoju nazwany epoką brązu, od głównego surowca do produkcji narzędzi, jakim był brąz. Nowy materiał ułatwił wykonywanie sprzętów i uczynił je trwalszymi, co zaowocowało postępem w rolnictwie oraz umożliwiło dalszą specjalizację zajęć. Postęp ujawnił się też w zakresie komunikacji: pojawiły się wozy kołowe oraz zastosowano na większą skalę statki morskie. W Europie tamtego okresu istniało kilka centrów kulturowych, dość luźno ze sobą powiązanych (m.in. kultura unietycka w Europie środkowej). Od połowy III tys. p.n.e. na Krecie rozwijała się kultura minojska, charakteryzująca się bardzo wysokim poziomem rozwoju, a wkrótce potem na terenie Grecji powstała kultura egejska, którą po pewnym czasie zastąpiła kultura mykeńska. W II tys. p.n.e. ludy zamieszkujące dzisiejszą Grecję weszły w okres historyczny (rozumiany jako okres historii pisanej). Na pozostałych terenach kontynentu istniały mniej rozwinięte kultury, m.in. kultura trzciniecka. Pod koniec II tys. p.n.e. nastąpiła kolejna fala migracji, m.in. na Półwysep Bałkański wtargnęli Dorowie oraz Ilirowie. Po epoce brązu nastąpiła epoka żelaza. Jej początek na obszarze śródziemnomorskim datuje się na ok. 700 r. p.n.e., zaś na pozostałych terenach kontynentu użycie nowego metalu rozpowszechniło się nieco później. Ok. 1000 r. p.n.e. na stepach czarnomorskich osiedlili się irańscy Scytowie, w Italii rozwijała się kultura Etrusków. Od ok. 800 r. p.n.e. najważniejszą grupą etniczną kontynentu stawali się Celtowie. Do III w. p.n.e. opanowali oni i zasiedlili niemal całą zachodnią Europę, a także południową część Europy środkowej, tworząc organizmy wczesnopaństwowe. Późniejsze dzieje Europy, z racji powszechnej dostępności pisanych źródeł historycznych traktuje się nie jako prehistorię, a historię, której pierwszym etapem była starożytność. Starożytność
obszar zajmowany w 133 r. p.n.e. obszary zajęte do 44 r. p.n.e. obszary zajęte do 14 n.e. ziemie zajęte po roku 14 n.e. W starożytności najbardziej rozwiniętą częścią Europy był obszar śródziemnomorski. Jego kultura należała do kręgu cywilizacji śródziemnomorskiej wraz z położonymi nad Morzem Śródziemnym terenami Azji i Afryki. Na obszarze północnym istniały mniej rozwinięte cywilizacje tworzone głównie przez ludy celtyckie, germańskie i słowiańskie. Cywilizacja śródziemnomorska w Europie początkowo swoje centrum posiadała na terenie Grecji, stopniowo jednak rosła rola terenów obecnych Włoch, gdzie powoli rosło znaczenie Rzymu. Na obszarze Grecji wytworzyła się wysoko rozwinięta kultura. Na ziemiach tych powstały organizmy państwowe o ustroju demokratycznym. W IV w. p.n.e. zostały one podbite przez pierwsze europejskie państwo o ambicjach uniwersalistycznych – Macedonię, która następnie swą ekspansję skierowała na wschód, podbijając do 323 r. p.n.e. ziemie zachodniej i południowej Azji aż po Indus. W I w. p.n.e. cały obszar śródziemnomorski został zjednoczony pod względem politycznym przez kolejne uniwersalistyczne państwo – Cesarstwo Rzymskie, którego panowanie objęło też dotychczas pozostające poza światem śródziemnomorskim ziemie Celtów] w Europie zachodniej oraz Traków i Ilirów w Europie środkowej. Wraz z polityczną dominacją Imperium Rzymskie przejęło od terenów Grecji rolę centrum kulturowego i cywilizacyjnego. Panowanie rzymskie umożliwiło wytworzenie pewnej jedności kulturowej na terenach znajdujących się pod władzą tego państwa. Jednym z elementów tej jedności stał się język (łacina), który jednak nie utrzymał się we wszystkich prowincjach Rzymu. Także wpływ na wytworzenie wspólnej kultury europejskiej wywarło chrześcijaństwo, które pojawiło się na kontynencie w I w. n.e. i które od roku 392 stało się religią państwową Imperium. Pod władzą rzymską, dzięki sprawnie zorganizowanej sieci komunikacyjnej dokonany został znaczny postęp cywilizacyjny, także na tych obszarach kontynentu, które dotąd pozostawały na uboczu głównego nurtu rozwoju cywilizacji. Szybko upowszechniały się nowe idee, a także umiejętności praktyczne, jak rozwinięte techniki budowlane, umożliwiające budowanie zarówno monumentalnych pałaców, jak i innych budowli jak np. akwedukty czy mosty. Zapewnienie bezpieczeństwa i brak granic wewnętrznych umożliwiły rozwój handlu na terenie Imperium, zaś wzrost dobrobytu i popyt wewnętrzny były przyczyną rozwoju handlu z obszarami położonymi poza terytorium państwa rzymskiego. W cesarstwie rzymskim wytworzono jednolity system prawa cywilnego, którego podstawowe idee i pojęcia leżą u podstaw systemów prawnych po dziś dzień. Podstawą starożytnego systemu gospodarczego w świecie śródziemnomorskim niewolnictwo, zaś na terenach Europy północnej trwał system określany mianem wspólnoty pierwotnej. Od IV w. Imperium Rzymskie przeżywało kryzys, który w 395 doprowadził do podziału państwa. Granica ta do dzisiejszego dnia stanowi linię podziału pomiędzy cywilizacją Zachodu, na której rozwój duży wpływ wywarł Starożytny Rzym, a cywilizacją wschodnioeuropejską, silnie związaną ze schrystianizowaną kulturą starożytnej Grecji. Ostateczny cios państwu rzymskiemu zadały plemiona germańskie (Wizygoci, Ostrogoci, Frankowie, Wandalowie i inne) które pod naporem Hunów w V w. wtargnęły w granice państwa i korzystając z kryzysu politycznego i gospodarczego zakładały własne organizmy państwowe na jego ziemiach. ŚredniowieczeV-X wiek
Po podziale Cesarstwa Rzymskiego (395) i upadku jego zachodniej części na obszarze Europy znajdowało się kilka tworów państwowych: Cesarstwo Wschodniorzymskie oraz pewna liczba państw germańskich powstałych na terenie dawnego Cesarstwa Zachodniorzymskiego, m.in. państwa Franków, Wizygotów, Longobardów. Próby zjednoczenia całości ziem dawnego imperium podejmowane przez cesarzy wschodniorzymskich powiodły się jedynie częściowo. Pod względem gospodarczym i cywilizacyjnym na ziemiach europejskich nastąpił ogromny regres. Nie są zupełnie jasne wszystkie przyczyny tego zjawiska, a proces ten był kontynuacją negatywnych zmian, jakie rozpoczęły się jeszcze za czasów Cesarstwa Rzymskiego i w znacznej mierze przyczyniły się do jego upadku. Handel zamarł, miasta znacznie podupadły, wiele wynalazków poszło w zapomnienie. Kryzys ten szczególnie silnie zaznaczył się w zachodniej części dawnego Cesarstwa, na wschodzie przebiegał on łagodniej. W pierwszej połowie VI w. na arenę dziejów Europy wkroczyły ludy słowiańskie, które dokonały ekspansji na terenach środkowowschodniej Europy. Stworzyły one stałe zagrożenie dla Cesarstwa Bizantyjskiego, które wkrótce musiało także zacząć zmagać się z atakującymi jego azjatyckie posiadłości Arabami. Jednocześnie niemal cała Europa Zachodnia była terenem, na którym istniały wczesnofeudalne organizmy państwowe, od dużych (jak Państwo Franków czy Państwo Wizygotów), po małe (jak anglosaskie królestwa z okresu heptarchii). Europa zachodnia w początkach VIII w. została zaatakowana przez Arabów, którzy podbili Półwysep Iberyjski oraz atakowali państwo Franków. Ich dalsza ekspansja na kontynencie została zatrzymana w 732, kiedy to ich wojska zostały pokonane pod Poitiers przez Karola Młota. Zwycięstwo to w połączeniu z innymi czynnikami (jak przejęcie władzy przez wywodzącą się od Karola Młota dynastię Karolingów i reformy wewnętrzne) uczyniły Państwo Franków największą potęgą polityczną Europy Zachodniej. W tej sytuacji w 800 Karol Wielki koronował się na cesarza rzymskiego. Pod koniec VIII w. w Europie zachodniej pojawiły się oznaki stopniowego wychodzenia z kryzysu oraz początków rozwoju gospodarczego i cywilizacyjnego. Państwo Franków za rządów Karola Wielkiego stało się jedyną liczącą się siłą w Europie Zachodniej, zaś jego podział w 847 doprowadził do powstania kilku ważnych krajów europejskich, m.in. Francji i Niemiec, przy czym jakkolwiek to Francja w większym stopniu była kontynuatorką tradycji Państwa Franków, to tytuł cesarski został na trwałe związany z władcami Niemiec. IX i X wiek to czas najazdów zewnętrznych, ze strony Wikingów i Węgrów (Madziarów), a także kształtowania się politycznej mapy kontynentu. Jednocześnie w Europie zachodniej umacniał się, a w Europie wschodniej kształtował się feudalizm. W sferze duchowej we wczesnym średniowieczu postępowała chrystianizacja Europy; najpierw (ok. V w.) wiarę chrześcijańską przyjęły ludy germańskie osiadłe w granicach dawnego Rzymu, następnie stopniowo inne [ludy germańskie (poza Skandynawią), a później także ludy słowiańskie i kraje skandynawskie. Chrześcijaństwo stało się religią większości państw Europy. Było też czynnikiem spajającym różne elementy etniczne oraz wytworzyło system wartości, który legł u podstaw kształtowania się cywilizacji europejskiej, zaś klasztory i kościoły przez długi czas były głównymi ośrodkami uczestniczącymi w przekazywaniu nauki i tradycji kulturowych okresu starożytnego. XI-XV wiekWieki średnie były zdominowane przez dwie wyższe warstwy społeczne, szlachtę i duchowieństwo. We Francji we wczesnym średniowieczu wykształcił się feudalizm i wkrótce rozprzestrzenił się na całą Europę. Feudalizm oznaczał polityczne rozczłonkowanie wielu państw Europejskich. Rozwój rolnictwa (trójpolówka) i miast łączy się z nasileniem walk społecznych: np. walka między szlachtą i królem w Anglii doprowadziła do wydania Wielkiej Karty Swobód i powstania parlamentu. W połowie średniowiecza papiestwo osiągnęło szczyt swojej potęgi. Walka dwóch uniwersalizmów, papieskiego i cesarskiego, sanowi główny konflikt ideologiczny tego okresu. Wielka schizma wschodnia w 1054 podzieliła chzescijaństwo na prawosławie i Kościół katolicki. W 1095 papież Urban II wezwał do krucjaty przeciw muzułmanom okupującym Ziemię Świętą. W samej Europie Kościół powołał do istnienia inkwizycję by zwalczać heretyków. W Hiszpanii rekonkwista zakończyła się upadkiem Grenady w 1492, zamykając ponad 700-letni okres muzułmańskich rządów na Półwyspie Iberyjskim. We wschodniej części Europy kształują się nowe organizmy państwowe, m.in. Czechy, Polska, Węgry, Ruś, kraje skandynawskie. Stopniowo podupada Bizancjum. Wschodnia część Europy stała się też przedmiotem najazdów Mongolskich. Najeźdźcy utworzyli Złotą Ordę, które było zwierzchnikiem południowych i środkowych obszarów Rusi. Europa została spustoszona w połowie XIV stulecia przez Czarną Śmierć, jedną z najbardziej śmiercionośnych pandemii w historii ludzkości, która, tylko w Europie zabiła jedną trzecią populacji Europy w tym czasie. Miało to niszczycielski wpływ na struktury społeczne w Europie. W średniowiecznej Europie, po wiekach najazdów, nastąpił szybki rozwój ekonomiczny. Dochody z gospodarstw rosły, a kupcy bogacili się na sprzedaży wełny, tkanin i luksusowych towarów sprowadzanych z zamorskich krajów. Szlachta budowała potężne zamki i okazałe dwory. Koniunktura została zagrożona przez przerażające epidemie nieuleczalnej choroby. Przyrost ludności i zmiany klimatyczne wywołały klęski głodowe. Nieudolne rządy prowokowały bunty chłopskie, które wstrząsnęły m.in. Anglią i Niderlandami w końcu XIV w. Słabi królowie zmagali się z potężną arystokracją. poddani stawiali opór niesprawiedliwym prawom. Koniec epoki, tzw. jesień średniowiecza, przyniosły ze sobą stopniowy koniec rozczłonkowania politycznego i kształtowanie się pństw narodowych. Na skutek wielkiej schizmy zachodniej podupada autoryet papiestwa. Dawne ideały uniwersalistyczne ustępują indywidualizmowi i nominalizmowi. Francja i Anglia toczą ze sobą wojnę stuletnią. W Italii stopniowo rodzi się kultura renesansu. XV-XVII wiek
Renesans był okresem zmian w kulturze, mającym swoje źródło w XIV-wiecznych Włoszech. Nowe idee w kulturze przynoszą humanizm renesansowy, reformacja i reforma katolicka. Renesans rozprzestrzenił się w Europie między XIV i XVI w. Włoscy mecenasi, wśród nich rodzina florenckich bankierów Medyceuszów i rzymscy papieże wspierali finansowo artystów XV i XVI w., jak Rafael, Michał Anioł i Leonardo da Vinci. Potęga Kościoła została osłabiona przez reformację Marcina Lutra, która była wynikiem braku reform w Kościele. Reformacja osłabiła również Święte Cesarstwo Rzymskie, gdy niemieccy książęta podzielili się na wyznawców protestanckiej i katolickiej wiary. Doprowadziło to w końcu do wojny trzydziestoletniej (1618-1648), która sparaliżowała Święte Cesarstwo Rzymskie i spustoszyła większą część Niemiec. W wyniku pokoju westfalskiego do dominacji w Europie doszła Francja. Jednym z kluczowych konflików Europy nowożytnej była stała rywalizacja habsbursko-francuska – wiązały się z nią wojny włoskie, podział Burgundii, wojny prowadzone przez Ludwika XIV. Okres renesansu był początkiem epoki Wielkich Odkryć, okresu odkryć geograficznych, wynalazków i rozwoju nauki. W XV w. Portugalia i Hiszpania, dwie z największych potęg morskich tych czasów przodowały w eksploracji świata. W 1492 r. Krzysztof Kolumb dotarł do Nowego Świata, a wkrótce potem Hiszpanie i Portugalczycy zaczęli zakładać kolonialne imperia w obu Amerykach. Francja, Holandia i Anglia wkrótce podążyli ich śladem tworząc wielkie imperia kolonialne w ogromnych posiadłościach w Afryce, Amerykach i Azji. XVIII-XIX w.
Okres oświecenia był potężnym ruchem intelektualnym w XVIII w. Niezadowolenie z monopolu arystokracji i duchowieństwa na władzę polityczną we Francji doprowadziło do Rewolucji Francuskiej i utworzenia Pierwszej Republiki. Król i wiele szlachty zginęło podczas rządów terroru. Po rewolucji francuskiej do władzy doszedł Napoleon Bonaparte i założył Pierwsze Cesarstwo Francuskie, które w okresie wojen napoleońskich objęło dużą część Europy zanim upadło w 1815. Rządy Napoleona spowodowały upowszechnienie się ideałów Rewolucji Francuskiej w tym idei państw narodowych, jak również powszechne przyjęcie francuskiego modelu administracji, prawa i edukacji. Po upadku Napoleona został zwołany Kongres wiedeński, który ustalił nową równowagę sił w Europie opartą o pięć mocarstw: Zjednoczone Królestwo, Francję, Prusy, Austrię Habsburgów i Rosję. Ta równowaga utrzymała się do Rewolucji 1848 r., kiedy to w całej Europie z wyjątkiem Wielkiej Brytanii i Rosji miały miejsce powstania wolnościowe. Elementy bardziej zachowawcze nie poparły tych dążeń, dlatego ruchy te nie przyniosły zbyt radykalnych reform. W 1867 powstało Cesarstwo Austro-Węgierskie, a rok 1871 przyniósł zjednoczenie Włoch oraz zjednoczenie Niemiec. Początek rewolucji przemysłowej w Europie miał miejsce w Wielkiej Brytanii pod koniec XVIII w. Wynalazki i wprowadzanie nowych technologii spowodowały szybki rozwój miast, ogromny wzrost zatrudnienia i powstanie nowej klasy społecznej robotników przemysłowych. Nastąpiły reformy gospodarcze i społeczne, w tym pierwsze akty prawne dotyczące pracy dzieci, legalizacji związków zawodowych. XX w.
Dwie wojny światowe i depresja ekonomiczna były najważniejszymi wydarzeniami pierwszej połowy XX w. Pierwsza wojna światowa toczyła się od 1914 do 1918. Zaczęła się, gdy arcyksiążę Franciszek Ferdynand został zabity w w zamachu. Większość krajów europejskich przystąpiła do wojny, która toczyła się pomiędzy państwami Ententy (Francja, Belgia, Serbia, Rosja, Wlk. Brytania, a później Włochy, Rumunia i Stany Zjednoczone) i państwami centralnymi (Austro-Węgry, Niemcy, Bułgaria i Imperium Ottomańskie). Wojna pochłonęła około 40 milionów zabitych cywilnych i wojskowych. W latach 1914-1918 zmobilizowanych zostało około 60 milionów europejskich żołnierzy. Częściowo z powodu porażek w wojnie, w 1917 w Rosji rozgorzała Rewolucja październikowa. Austro-Węgry i Imperium Ottomańskie upadły i rozpadły się na odrębne narody. Wiele innych państw zmieniło dotychczasowe granice. Traktat wersalski, który oficjalnie zakończył pierwszą wojnę światową w 1919, był surowy wobec Niemiec, które obarczono pełną odpowiedzialnością za wojnę i ciężkimi sankcjami. Niestabilność ekonomiczna częściowo spowodowana długami zaciągniętymi w czasie pierwszej wojny światowej i niespłaconymi zobowiązaniami Niemiec wstrząsała Europą z końcem lat 20. i w latach 30. To i krach na giełdzie w Nowym Jorku w 1929 spowodowało ogólnoświatowy wielki kryzys. Dzięki kryzysom gospodarczym w Europie rozwijały się i dochodziły do władzy ruchy faszystowskie i nazistowskie. Adolf Hitler zaczął rozszerzać Niemcy po dojściu do władzy w 1933. Zajął kolejno kraj Saary, Austrię, Kraj Sudecki, Czechy. Atak na Polskę 1 września 1939 rozpoczął II wojnę światową. Po szybkim zajęciu krajów Beneluksu, Danii i Norwegii, w czerwcu 1940 r. Niemcy zmusiły do kapitulacji Francję. Bitwa o Anglię stała się pierwszym niepowodzeniem w niemieckich operacjach wojennych. W 1941 Niemcy zwróciły się przeciw swoim dotychczasowym sowieckim sojusznikom dokonując ataku na Związek Radziecki. 7 grudnia 1941 niespodziewany ataku Japonii na Pearl Harbor włączył Stany Zjednoczone do konfliktu jako sojuszników Imperium Brytyjskiego i pozostałych państw sprzymierzonych. Po wielkiej przegranej bitwie o Stalingrad w 1943 niemiecka ofensywa w ZSRR zamieniła się w ciągły odwrót. W 1944. wojska brytyjskie i amerykańskie przeprowadziły operację D-Day, dokonując lądowania we Francji i otwierając drugi front. Upadek Berlina w 1945 zakończył wojnę w Europie. Druga wojna światowa była największą i najbardziej niszczycielską w dziejach ludzkości, powodując śmierć 60 milionów ludzi, w tym zagładę 5-6 milionów Żydów. Pierwsza a zwłaszcza druga wojna światowa spowodowały spadek znaczenia Europy Zachodniej na arenie międzynarodowej. Na konferencji w Jałcie dokonano zmian na politycznej mapie Europy, dzieląc ją na dwa bloki – państwa zachodnie i komunistyczny blok wschodni, oddzielone, jak to później nazwał Winston Churchill "żelazną kurtyną". Stany Zjednoczone i państwa zachodnie utworzyły sojusz NATO a później Związek Radziecki i państwa wschodnioeuropejskie Układ Warszawski. Dwa nowe supermocarstwa, Stany Zjednoczone i Związek Radziecki zaangażowały się w 50-letnią zimną wojnę, koncentrując się na zbrojeniach jądrowych. Jednocześnie dekolonizacja, która zaczęła się już po pierwszej wojnie światowej, stopniowo doprowadziła do niepodległości europejskich kolonii w Azji i Afryce. Reformy Michaiła Gorbaczowa w latach 80. i ruch solidarnościowy w Polsce przyspieszyły demontaż bloku wschodniego i koniec zimnej wojny. Po upadku muru berlińskiego w 1989 zakończył się podział Niemiec. W latach powojennych nastąpił także proces integracji Europy. Traktat rzymski w 1957 ustanowił Europejską Wspólnotę Gospodarczą pomiędzy sześcioma państwami zachodnioeuropejskimi stawiając za cel ujednolicenie polityki gospodarczej i wspólny rynek. W 1967 EWG, Europejska Wspólnota Węgla i Stali oraz Euroatom utworzyły Wspólnotę Europejską, która w 1993 stała się Unią Europejską. UE utworzyła parlament, sąd i bank centralny i wprowadziła euro jako wspólną walutę. Począwszy od lat 90., po zakończeniu zimnej wojny, zaczęły przyłączać się do UE kraje wschodnioeuropejskie. Ludność
Europa jest trzecią pod względem liczby ludności częścią świata z 712 milionami mieszkańców (2006), po Azji i Afryce. Udział Europejczyków w światowej populacji systematycznie się zmniejsza – w 2006 zaledwie 10,8%, podczas gdy od XVI wieku do lat 60. XX w. udział ten wynosił ok. 20% (maksimum – blisko 25% w 1900). Obecnie liczba ludności Europy zaczyna się zmniejszać. Gęstość zaludnieniaŚrednia gęstość zaludnienia w Europie (bez europejskiej części Rosji) to 64 os./km², zaś wliczając europejską część Rosji – 32 os./km². Największa gęstość zaludnienia występuje w Monako (16 718 os./km²), Gibraltarze (4500 os./km²), a także na wyspach: Malcie (1 261 os./km²) i Wyspach Normandzkich (774 os./km²). Spośród dużych krajów europejskich największą gęstość zaludnienia posiadają Holandia i Belgia, jest to odpowiednio 382 i 342 os./km². Najmniejsza gęstość zaludnienia występuje na norweskich wyspach Svalbard (0,05 os./km²), a z niepodległych krajów – na Islandii (poniżej 3 os./km²), a także w Norwegii i Finlandii. Od lat 90. przyrost naturalny w Europie jest niski, w 2004 r. wynosił średnio ok. 2‰, przy czym w 18 państwach ujemny – najniższy na Ukrainie (−5,9‰), w Rosji, na Łotwie i w Bułgarii. Najwyższy przyrost naturalny występuje w Albanii (10‰) i Irlandii (6,6‰). Średnia długość życia wynosi 78 lat. Ludność miejska stanowi 73% populacji. Grupy etniczne i narodowościEuropę zamieszkuje kilkaset grup etnicznych i narodów, których świadomość tożsamości etnicznej ukształtowała się w Europie, na terenie obecnie przez nie zamieszkiwanym. W znacznej większości należą do rodziny ludów indoeuropejskich. Poza nią jako rdzenne (lecz znacznie mniejsze) zalicza się rodzinę uralską, ałtajską oraz Basków. Narodowości i grupy etniczne zamieszkujące Europę:'
JęzykiZdecydowana większość ludności Europy (ok. 93%) posługuje się językami z rodziny indoeuropejskiej. W tej rodzinie najliczniej używane są języki słowiańskie (m.in. rosyjski, polski i ukraiński), germańskie (zwłaszcza niemiecki i angielski) oraz romańskie (np. francuski, włoski i hiszpański). Pozostałe grupy języków indoeuropejskich używane są przez znacznie mniejsze populacje. Taką małą grupą są języki bałtyckie w których skład wchodzi język litewski i łotewski. Poza językami indoeuropejskimi na terenie kontynentu istnieje kilkunastomilionowa grupa ludzi mówiąca językami ugrofińskimi (głównie węgierskim, estońskim oraz fińskim) i kilkumilionowa używająca języków z grupy tureckiej (zwłaszcza tureckiego i tatarskiego). Religie
Od średniowiecza chrześcijaństwo było religią dominującą w większości krajów europejskich. W niektórych krajach jest oficjalną religią państwową (katolicyzm w Liechtensteinie, na Malcie, w Monako i Watykanie, prawosławie w Grecji, luteranizm w Danii, Islandii i Norwegii). Niektóre państwa w konstytucjach posiadają zapis o świeckim charakterze (Polska,Portugalia, Hiszpania, Francja, Rumunia i Turcja). W rzeczywistości nie ma większych różnic prawnych w zakresie wolności wyznania pomiędzy państwami w których jakieś wyznanie posiada status oficjalny, a innymi, deklarującymi laickość oraz tymi, w których brak religii państwowej. ChrześcijaństwoOkoło 70-75% mieszkańców Europy jest ochrzczonych w którymś z Kościołów chrześcijańskich: Kościołach katolickich, Kościołach protestanckich (zwłaszcza ewangelicko-augsburskim, anglikańskim i ewangelicko-reformowanym) i Kościołach prawosławnych.[potrzebne źródło] Chrystianizacja Europy rozpoczęła się w I wieku n.e., do końca średniowiecza religia ta rozprzestrzeniła się na niemal cały kontynent (poza obszarami leżącymi na północno-wschodnimi krańcami kontynentu Mari El, Komi, Udmurcja itd.). 1054 nastąpił rozłam, w wyniku którego chrześcijaństwo rozpadło się na dwie części rozwojowe: katolicyzm, który dominował na zachodzie, oraz prawosławie, dominujące na wschodzie. W pierwszej połowie XVI wieku nastąpiła reformacja, w wyniku której wyodrębniły się wyznania protestanckie. Wtedy też ustaliła się mapa wyznaniowa Europy, która w głównych zarysach przetrwała do dnia dzisiejszego. U progu XX wieku różne odłamy chrześcijaństwa wyznawało ok. 97% populacji Europy.[potrzebne źródło] Po I wojnie światowej w Związku Radzieckim rozpoczęto prowadzić politykę ateizacyjną, która po II wojnie światowej objęła także inne kraje Europy Środkowej i Wschodniej. Również w Europie Zachodniej po II wojnie światowej pojawiła się tendencja do odchodzenia od religii w ogóle lub spłycania postaw religijnych; przyczyny tego zjawiska były jednak odmienne niż na wschodzie. Tendencje sekularyzacyjne nasiliły się w latach 60. i zjawisko to postępuje nadal. Obecnie udział chrześcijan w populacjach poszczególnych krajów jest różny i wynosi od około 25-30% (Szwecja, Czechy i Estonia) do ponad 90% (np. Polska, Malta i Grecja).[potrzebne źródło] Obecnie w większości krajów Europy Wschodniej a także większości krajów Półwyspu Bałkańskiego dominuje prawosławie. W Europie Północnej dominują wyznania protestanckie: w Skandynawii, Łotwie, Estonii oraz Niemczech (z wyjątkiem landów południowych i zachodnich) przeważa luteranizm; w Anglii i Walii – anglikanizm; zaś w Holandii (poza częścią południową), a także w Szkocji, wschodnich i zachodnich kantonach Szwajcarii i wschodnich regionach Węgier największy odsetek ludności wyznaje religie wywodzące się z kalwinizmu. W pozostałej części Europy, np. w Hiszpanii, Włoszech, Malcie, Polsce, Litwie czy Irlandii przeważa katolicyzm. W większości krajów Europy Wschodniej i Półwyspu Bałkańskiego dominuje prawosławie. W Europie Północnej dominują wyznania protestanckie: w Skandynawii, Łotwie, Estonii oraz Niemczech (z wyjątkiem landów południowych i zachodnich) przeważa luteranizm; w Anglii – anglikanizm; w częsci Holandii, Szkocji i części Szwajcarii kalwinizm. W pozostałej części Europy przeważa katolicyzm. Istnieją także relatywnie niewielkie grupy wyznawców religii chrześcijańskich, głównie wywodzących się z protestantyzmu, np. zielonoświątkowcy, metodyści, adwentyści, baptyści i salwacjoniści oraz religii chrześcijańskich nowszego pochodzenia, które nie mieszczą się w tym tradycyjnym podziale wyznaniowym – są to m.in. mormoni i Świadkowie Jehowy. IslamOkoło 52-54 mln mieszkańców kontynentu wyznaje islam, co stanowi około 7-7,5% populacji europejskiej. Religia ta pojawiła się w Europie w VIII w. n.e. wraz z inwazją arabską, od XV w. głównym skupiskiem europejskich muzułmanów były Bałkany. Religia ta pojawiła się w Europie w VIII w. n.e. wraz z inwazją arabską w Hiszpanii, jednak od XV w. głównym skupiskiem europejskich muzułmanów były Bałkany. Współcześnie wyznawcy tej religii zamieszkują głównie w Rosji (ok. 25 mln), a także na Bałkanach, zwłaszcza w europejskiej części Turcji (6 mln). Spośród państw europejskich krajem, w którym muzułmanie stanowią większość, jest Albania, z około 65-70% wszystkich wierzących. Ponadto wyznawcy islamu stanowią większość w częściach niektórych innych krajów: Bośni i Hercegowiny, gdzie stanowią ok. 40-43% ogółu populacji, Serbii, gdzie stanowią ok. 17% populacji kraju, części rosyjskiego Tatarstanu itd. Poza tym w dużych miastach na terenie państw Europy Zachodniej żyje liczna diaspora muzułmańska, wywodząca się z krajów pozaeuropejskich. Spośród tych państw najwięcej wyznawców islamu żyje zwłaszcza we Francji (5,5-6 mln), Niemczech (3,3-3,5 mln), Wielkiej Brytanii (1,6-1,8 mln), Hiszpanii (1,3-1,5 mln), Włoszech (0,9-1 mln) i Holandii (0,8-1 mln). JudaizmBlisko 2 mln mieszkańców Europy wyznaje judaizm. Religia ta pojawiła się w Europie już w I w. n.e. Obecnie najwięcej spośród wyznawców judaizmu, bo ok. 600 tys. mieszka we Francji. Do II wojny światowej liczba żyjących na kontynencie europejskim żydów była znacznie wyższa i ok. 1939 r. wynosiła ok. 10-12 mln, a głównym skupiskiem wyznawców judaizmu były Polska, Czechosłowacja i Węgry. W wyniku holokaustu liczebność populacji żydowskiej spadła o ponad połowę, a w latach następnych zmniejszyła się jeszcze na skutek emigracji do Izraela. Na Litwie (m.in. w okolicach Trok), Ukrainie (głównie na Krymie) a także w Polsce żyje w sumie kilka tysięcy wyznawców innej starej religii wywodzącej się z judaizmu – Karaimów. Pozostałe wyznaniaW dużych miastach Europy Zachodniej żyją także wyznawcy innych religii: buddyzmu, hinduizmu, sikhizmu, voodoo, rodzimych religii afrykańskich i innych. Wywodzą się oni głównie z imigrantów spoza Europy, aczkolwiek pewną część tej grupy ludności stanowią konwertyci europejskiego pochodzenia. Buddyzm występuje także w Kałmucji (blisko 50% populacji). Od lat 80. XX w. w Europie zachodniej i w państwach bałtyckich istnieją także niewielkie grupy wyznawców religii nawiązujących do przedchrześcijańskich wyznań pogańskich. W Laponii i w położonym w granicach Rosji Nienieckim Okręgu Autonomicznym, wśród rdzennej ludności część populacji wyznaje religie rodzime. BezwyznaniowośćFormalnie 17-18% Europejczyków nie należy do żadnego z Kościołów i innych związków wyznaniowych, choć odrzucających wiarę w Boga i deklarujących ateizm, agnostycyzm lub po prostu bezwyznaniowość jest około 1/3 populacji Europy. Najwięcej w Estonii (75%), na obszarze dawnej NRD (71-75%), w Czechach (68%), Szwecji (63-85%), Danii (53-69%), Norwegii (48-68%), Albanii (58-62%), Białorusi (45-49%), Rosji (39-48%), na Ukrainie (37-47%), na Łotwie (44%), w Holandii (42-46%), Belgii (39-45%), Luksemburgu (38-41%), Wielkiej Brytanii (35-44%), na Węgrzech (35-44%), w Finlandii (30-43%), Islandii (30-43%), Francji (32-42%), Bułgarii (34-40%) oraz w Słowenii (35-39%). Miasta
Podział polityczny EuropyPolityczny podział Europy zmieniał się wielokrotnie w ciągu wieków. Także w wieku XX następowały w tym zakresie kilkukrotnie zmiany; największe ich nasilenie nastąpiło w latach 1918-1920, 1939-1945 oraz 1989-1992. Obecnie w Europie w całości lub częściowo leży 46 państw oraz 2 państwa de facto niepodległe. Od 1989 liczba ta wzrosła o 14.
1) Wraz ze wschodnim skrawkiem kraju leżącym w Azji Niekiedy w ślad za koncepcjami obowiązującymi w krajach anglosaskich za częściowo leżące na kontynencie europejskim uważa się też Gruzję i Azerbejdżan, a czasem nawet Armenię. Wobec przyjętej w nauce polskiej granicy między Europą a Azją zaliczanie tych krajów do państw Europy w rozumieniu geograficznym jest nieuzasadnione. Zaliczanie Cypru do państw europejskich jest z geograficznego punktu widzenia błędem. Żadna koncepcja przebiegu granicy Europa-Azja nie lokuje tej wyspy po stronie europejskiej, a mówienie o Cyprze jako kraju europejskim może być uzasadnione nie względami geograficznymi, lecz politycznymi, tj. przynależnością tego kraju do Unii Europejskiej. Struktury polityczne
Europa Północna Europa Wschodnia Europa Zachodnia Europa Południowa Największą strukturą polityczną na terenie Europy jest Unia Europejska, którą tworzy 27 państw. Prawie wszystkie kraje europejskie są członkami Rady Europy. KulturaKultura w Europie rozwijała się niezależnie od siebie w poszczególnych rejonach kontynentu, jednak w starożytności najwyższy poziom (włącznie z zastosowaniem pisma) osiągnęła ona w rejonie Morza Śródziemnego. W średniowieczu, wraz z postępami chrześcijaństwa rodzime kultury ludów germańskich i słowiańskich przyswajały sobie liczne elementy kultury śródziemnomorskiej, co wytworzyło pewne poczucie wspólnoty kulturowej państw chrześcijańskich, której głównymi elementami jednoczącymi były religia i język literacki (łacina). Kultura poszczególnych krajów składa się z licznych elementów nakładających się na siebie, które w konsekwencji wytworzyły różniące się między sobą kultury poszczególnych krajów a nawet ich części. Na rodzimą kulturę plemion zamieszkujących dany obszar w minionych epokach historycznych, w starożytności i wczesnym średniowieczu nałożyły się wpływy rzymskie i greckie oraz hebrajskie (po przetworzeniu ich w duchu rzymskim i greckim). W wiekach następnych kultury poszczególnych krajów wpływały na siebie (silny wpływ w Europie środkowej wywarła zwłaszcza kultura niemiecka); poza tym na niektóre części kontynentu wpływ miały kultury krajów pozaeuropejskich (kultura arabska i islamska na Półwyspie Iberyjskim i Bałkanach). Wzajemne różnice powodują, iż kulturze europejskiej jako o pewnej jedności można mówić jedynie w opozycji do innych kultur (np. kultury muzułmańskiej, chińskiej lub indyjskiej), gdyż często różnice w tym zakresie pomiędzy poszczególnymi częściami kontynentu są duże, i w konsekwencji kulturze angielskiej bliżej do kultury amerykańskiej niż hiszpańskiej, którą z kolei liczne więzi łączą z kulturą Ameryki Łacińskiej. Jednocześnie kultura europejska, jakkolwiek niejednolita, stanowi pewien punkt odniesienia dla badania całości dziejów kultury: to w Europie wytworzyły się stosowane obecnie podziały dziejów literatury czy architektury na poszczególne epoki np. średniowiecze czy renesans. Literatura Ta sekcja artykułu wymaga utworzenia
Jeśli jesteś w stanie – zbuduj ją. Głównym językiem literackim w czasie kształtowanie się kultury w Europie była łacina. Sztuka
Najstarsze znalezione w Europie ślady działalności człowieka określane mianem sztuki mają kilkadziesiąt tysięcy lat i są nimi rzeźby odkryte w pobliżu dawnych obozowisk ludzkich, a także młodsze, bo sprzed kilkunastu tysięcy lat, malowidła naskalne w jaskiniach (m.in. w Salève i Chaffaund we Francji, Thayngen w Szwajcarii, Altamira w Hiszpanii, w Lascaux we Francji). Najstarsze malowidła są przedstawieniami zoomorficznymi, a przyczyna ich powstania jest nieznana. Znaleziska te określa się zbiorczym mianem sztuki prehistorycznej. 
Od III tys. p.n.e. w poszczególnych częściach kontynentu zaczęła pojawiać się sztuka w postaci znacznie bardziej rozwiniętej, zaś najwcześniej (ok. 3000 r. p.n.e.) nastąpiło to na wyspach Morza Egejskiego (kultura i sztuka minojska). W wiekach następnych, częściowo pod jej wpływem rozwinęły się inne kultury, które z powodu niskiego poziomu wzajemnych kontaktów wytworzyły odrębne style w sztuce (m.in. kultura mykeńska). Od 2. poł. II tys. p.n.e. można jednak mówić o wspólnym dla całego obszaru starożytnej Grecji kierunku sztuki. W okresie późniejszym nastąpił też rozwój sztuki w innych częściach kontynentu położonych na wybrzeżu Morza Śródziemnego, m.in. sztuki etruskiej na Półwyspie Apenińskim. Od V wieku rozwijała się sztuka starożytnego Rzymu, która na początku naszej ery dominowała już w całym obszarze śródziemnomorskim, zarówno w Europie, jak w Azji i w Afryce. W tym samym czasie w Europie północnej i wschodniej zamieszkujące ten obszar ludy wytworzyły własną sztukę, stojącą jednak na znacznie niższym poziomie. W latach następnych, w wyniku postępującej chrystianizacji kontynentu, stopniowo cała Europa zaczęła tworzyć pewną jedność kulturową, stąd powstające nowe style w sztuce rozpowszechniały się stopniowo na całym niemal kontynencie, przy czym regułą było, iż kolejno następujące po sobie style w sztuce rodziły się na zachodzie, zaś do Europy Środkowej i Wschodniej docierały z opóźnieniem, początkowo kilkusetletnim, potem kilkudziesięcioletnim. Poniżej wymieniono poszczególne, następujące po sobie style w sztuce europejskiej, bez ich omawiania. Należy pamiętać, iż daty graniczne dominowania danego kierunku są płynne i orientacyjne, i gdy w jednych krajach obowiązywał już nowy styl, inne tworzyły wg reguł z poprzedniej epoki (np. w Anglii bardzo długo utrzymywały się tradycje gotyku). Ponadto należy pamiętać, iż w ramach jednego stylu istniały odrębności pomiędzy poszczególnymi krajami. Niektóre kraje wytworzyły własne style w sztuce, nie wymienione tutaj, gdyż obowiązywały jedynie lokalnie (np. sztuka mozarabska na Półwyspie Iberyjskim). 
Główne kierunki w sztuce europejskiej V-XIX w.:
W okresie późniejszym (XX wiek) następujące po sobie zmiany kierunków w sztuce były tak częste, a zarazem ilość jednocześnie obowiązujących stylów tak duża i tak powiązana z kierunkami preferowanymi w innych częściach świata (głównie w Ameryce), iż trudno mówić o jakichś konkretnych kierunkach w sztuce europejskiej (zjawisko to można zaobserwować już pod koniec XIX wieku), stąd wymienienie XX-wiecznych trendów w sztuce znajduje się w innych artykułach (m.in. historia sztuki) MuzykaNiezależnie od ogólnych trendów występujących na kontynencie, muzyka poszczególnych krajów rozwijała się odrębnymi drogami, ulegając wpływom ludów sąsiednich, zarówno europejskich, jak i pochodzących z innych kręgów kulturowych (zwłaszcza Bliskiego Wschodu), zaś opisany podział na epoki i ich charakterystyka dotyczy spraw ogólnych. Należy także pamiętać, że obok głównego nurtu, popularnego w kręgach dworskich i kościelnych, szerokie masy społeczeństwa tworzyły muzykę ludową, która tylko w niewielkim stopniu da się sklasyfikować w poniższym podziale. Muzyka starożytna znana jest słabo. Źródła archeologiczne wskazują na znajomość przez ówczesne społeczeństwa licznych rodzajów instrumentów muzycznych. W starożytności muzykę europejską charakteryzowała monodyczność. Wykształciły się systemy tonalne i notacje muzyczne. Ważną cechą było współgranie śpiewu, słowa i tańca. Muzyka odgrywała istotną rolę w obrzędach religijnych. Od ok. 300 r. zasadniczy nurt muzyki na kontynencie związany był z liturgią chrześcijańską. Wykształcił się jednogłosowy chorał gregoriański. Od wczesnego średniowiecza w muzyce europejskiej istniały psalmy, hymny kościelne. Z czasem pojawiła się wielogłosowość. Od pełnego średniowiecza istniały także jednogłosowe (rzadziej wielogłosowe) pieśni świeckie, często o charakterze dworskim, śpiewanie m.in. przez trubadurów, truwerów i minnesingerów; z tym typem muzyki wiążą się takie rodzaje utworów jak ballada, rondo, virelai, madrygał, caccia. O okresie renesansu, od połowy XV wieku, rozwijała się polifonia. Częstymi typami utworów były religijne utwory jak msze i motety, oraz świeckie: madrygał, frottola, canzona, chanson itd. Rozkwit muzyki wokalnej (w dużej części a capella) trwał przez cały wiek XVI. Przykładowymi twórcami z tego okresu byli m.in. Adrianus Petit Coclico, Giovanni Pierluigi da Palestrina, Orlando di Lasso, Josquin des Prés. Nastąpił także rozwój muzyki instrumentalnej, której formami były m.in. preludium, toccata, ricercar, canzona, wariacje, suity. W baroku nastąpił rozwój monodii. Rozwijała się opera, system tonalny dur-moll; pojawiły i rozwinęły się: belcanto, oratorium, kantata. W okresie późniejszym opera podzieliła się na operę seria i operę buffa. Rozwijała się muzyka instrumentalna. Ważnymi rodzajami ówczesnej muzyki były m.in. preludium, ricercar, toccata, fuga, suita. W końcowym okresie barok wykształcił się tzw. styl koncertujący, reprezentowany przez np. concerto grosso i koncert solowy. Najbardziej znanym twórcami barokowymi są m.in. Jean-Baptiste Lully, Antonio Vivaldi, J. H. Bach, G. F. Händel, Giovanni Battista Pergolesi itd. Kolejną epoką był klasycyzm, który rozpoczął się na początku XVIII wieku. W okresie tym nastąpił dalszy rozwój znanych już odmian muzycznych, a także wykształciło się kilka nowych. Ugruntowała się homofonia, rozwój przeżywała muzyka instrumentalna. Najbardziej znanymi twórcami byli m.in. Carl Maria von Weber, Gaetano Donizetti oraz tzw. klasycy wiedeńscy: Wolfgang Amadeusz Mozart, Franz Joseph Haydn i Ludwig van Beethoven. Romantyzm istniejący w pierwszej połowie XIX wieku inspirował się w dużej mierze tematyką ludową, baśniową i mitologiczną. W zakresie formy istniały bardzo różne typy utworów, pojawiły się także nowe, jak pieśń, miniatura instrumentalna. Kompozytorzy owego okresu to m.in. Franz Schubert, Robert Schumann, Michał Glinka, Johann Strauss (ojciec), Felix Mendelssohn-Bartholdy, Fryderyk Chopin. Do mistrzostwa doszła wirtuozeria instrumentalna, w której to dziedzinie zasłynęło zwłaszcza nazwisko Niccolo Paganiniego. Po romantyzmie nastąpił neoromantyzm. Zasadniczo był on kontynuacją poprzedniej epoki. Istniało wiele form muzycznych, a także pojawiły się nowe kierunki, spośród których największą popularność zdobył dramat muzyczny. W okresie tym tworzyli m.in. Modest Musorgski, Piotr Czajkowski, Antonín Dvořak, Edvard Grieg, Stanisław Moniuszko, Ferenc Liszt, Giuseppe Verdi, Richard Wagner, Johann Strauss (syn),Henryk Wieniawski, Georges Bizet, Modest Musorgski, Piotr Czajkowski, Nikołaj Rimski-Korsakow, Bedřich Smetana. Od ok. 1910 r. datuje się rozwój muzyki określanej mianem współczesnej. ArchitekturaTa sekcja artykułu wymaga utworzenia
Jeśli jesteś w stanie – zbuduj ją. Główne okręgi przemysłowe EuropyOkręg Północny we Francji
Okręg Nadrenii Północnej-Westfalii w Niemczech
Zagłębie Donieckie na Ukrainie
Zobacz też
Przypisy
Bibliografia
Kategoria: Europa
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
 |
Ten artykuł wymaga dopracowania zgodnie z zaleceniami edycyjnymi. Należy w nim poprawić/wykonać działania: zweryfikować treść i dodać źródła, Dane statystyczne zawarte w tym artykule wymagają aktualizacji i weryfikacji.. Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się na stronie dyskusji tego artykułu. Po wyeliminowaniu niedoskonałości prosimy usunąć szablon {{Dopracować}} z kodu tego artykułu. |
Azja (gr. Ἀσία Asia) – część świata, razem z Europą tworząca Eurazję, największy kontynent na Ziemi. Z powodów historycznych i kulturowych sama Azja bywa również nazywana kontynentem (zob. alternatywne listy kontynentów).
Sąsiaduje z Europą od zachodu, Afryką od południowego zachodu Oceanem Indyjskim i Australią od południowego wschodu oraz Pacyfikiem od wschodu. Dokładny przebieg zachodniej granicy geograficznej przedstawiony jest w haśle granica Europa-Azja.
Obszar Azji to 44,5 mln km² powierzchni lądów, tj. ~29,88% powierzchni wszystkich lądów.
Nazwa kontynentu wywodzi się od akadyjskiego słowa aṣû oznaczającego wejście, miejsce jasne, kraj wschodzącego słońca. Początkowo nazwa ta odnosiła się jedynie do Azji Mniejszej. Około 450 r. przed narodzeniem Chrystusa odróżniono Azję Właściwą od Azji Mniejszej. Azja (Asja) była imieniem nimfy okeanidy w mitologii greckiej[1]. Tak również nazywano i rodzaj żyta. Nie wykluczone jest również, że nazwa ta pochodzi od greckiego słowa azjos oznaczającego muł rzeczny.
Azję zamieszkuje 62% całej ludności Ziemi, jest to głównie rasa żółta. W Azji mieszka blisko 4 mld ludzi, a naukowcy przewidują że w 2040 roku będzie ich prawie 5 mld.
Spis treści[ukryj] |
Podział polityczny Azji [edytuj]
Państwa Azji [edytuj]
| Państwa niepodległe | ||||
|---|---|---|---|---|
| Państwo | Stolica | Powierzchnia (w km²) |
Ludność Stan na 1 stycznia 2008 | |
 Afganistan |
Kabul | 647 500 | 33 056 999 | |
 Arabia Saudyjska |
Rijad | 2 240 000 | 27 416 597 | |
 Armenia |
Erywań | 29 800 | 2 998 360 | |
 Azerbejdżan |
Baku | 86 6001) | 9 213 0071) | |
 Bahrajn |
Manama | 711 | 689 345 | |
 Bangladesz |
Dhaka | 144 000 | 151 368 352 | |
 Bhutan |
Thimphu | 47 000 | 682 321 | |
 Birma |
Naypyidaw | 676 600 | 53 953 136 | |
 Brunei |
Bandar Seri Begawan | 5770 | 372 361 | |
 Chiny |
Pekin | 9 572 4192) | 1 306 313 8132) | |
 Cypr |
Nikozja | 9 2513) | 778 9243) | |
 Filipiny |
Manila | 300 000 | 91 468 677 | |
 Gruzja |
Tbilisi | 69 7008) | 4 691 8088) | |
 Indie |
Nowe Delhi | 3 287 5909) | 1 102 358 9999) | |
 Indonezja10) |
Dżakarta | 1 912 98811) | 246 973 10011) | |
 Irak |
Bagdad | 437 072 | 28 074 906 | |
 Iran |
Teheran | 1 648 195 | 69 000 869 | |
 Izrael |
Jerozolima12) | 20 991 | 6 995 301 | |
 Japonia |
Tokio | 377 835 | 128 917 246 | |
 Jemen |
Sana | 527 970 | 20 727 063 | |
 Jordania |
Amman | 89 342 | 5 308 000 | |
 Kambodża |
Phnom Penh | 181 040 | 13 607 000 | |
 Katar |
Ad-Dauha | 11 437 | 840 290 | |
 Kazachstan 13) |
Astana | 2 717 30014) | 15 233 24414) | |
 Kirgistan |
Biszkek | 198 500 | 5 081 429 | |
 Korea Południowa |
Seul | 99 392 | 49 640 671 | |
 Korea Północna |
Pjongjang | 122 762 | 22 912 177 | |
 Kuwejt |
Kuwejt | 17 820 | 2 600 000 | |
 Laos |
Wientian | 236 800 | 5 800 000 | |
 Liban |
Bejrut | 10 452 | 3 820 000 | |
 Malediwy |
Male | 298 | 359 008 | |
 Malezja |
Kuala Lumpur | 329 750 | 22 662 365 | |
 Mongolia |
Ułan Bator | 1 565 500 | 2 791 272 | |
 Nepal |
Katmandu | 147 181 | 28 287 147 | |
 Oman |
Maskat | 309 500 | 2 340 000 | |
 Pakistan |
Islamabad | 803 94015) | 178 801 56015) | |
 Rosja13) |
Moskwa7) | 17 075 40014) | 140 832 54014) | |
 Singapur |
Singapur | 682 | 4 425 720 | |
 Sri Lanka |
Kolombo16) | 65 610 | 20 222 240 | |
 Syria |
Damaszek | 185 180 | 18 881 361 | |
 Tadżykistan |
Duszanbe | 143 100 | 7 320 815 | |
 Tajlandia |
Bangkok | 513 115 | 64 185 502 | |
 Timor Wschodni |
Dili | 15 007 | 1 040 880 | |
 Turcja13) |
Ankara | 779 45214) | 76 704 41214) | |
 Turkmenistan |
Aszchabad | 488 100 | 3 999 923 | |
 Uzbekistan |
Taszkent | 447 400 | 27 307 134 | |
 Wietnam |
Hanoi | 329 560 | 82 689 518 | |
 Zjednoczone Emiraty Arabskie |
Abu Zabi | 83 600 | 4 320 000 | |
1) Wraz z separatystycznym Górskim Karabachem
2) Bez Tajwanu
3) Wraz z Cyprem Północnym
4) Azjatycką część państwa stanowi tylko półwysep Synaj
5) miasto leży na obszarze Afryki
6) Azjatycka część państwa obejmuje tylko niewielki obszar wysp Sporadów, Chios i Lesbos
7) Miasto leży na obszarze Europy
8) Wraz z separatystyczną Abchazją
9) Bez zajętej przez Pakistan części Kaszmiru
10) Nie całe terytorium państwa leży w Azji
11) Wraz z Irianem Zachodnim, leżącym w Oceanii
12) Według prawa izraelskiego
13) Część obszaru kraju leży w Europie
14) Wraz z częścią europejską
15 Wraz z należącą formalnie do Indii częścią Kaszmiru
16) Siedzibą władz jest Kolombo
Terytoria zależne [edytuj]
| Terytoria zależne | ||||
|---|---|---|---|---|
| Terytorium | Ośrodek administracyjny |
Powierzchnia (w km²) |
Ludność (2006 r.) |
Status |
 Akrotiri |
Episkopi Cantonment1) | 123 | 64002) | terytorium zamorskie Wielkiej Brytanii |
 Brytyjskie Terytorium Oceanu Indyjskiego |
nie posiada | 60 | brak ludności stałej | terytorium zależne Wielkiej Brytanii |
| Dhekelia |
Episkopi Cantonment1) | 130,8 | 78003) | terytorium zamorskie Wielkiej Brytanii |
 Palestyna |
Jerozolima | 6 6630 | 3 703 878 | brak ustalonego statusu |
 Wyspa Bożego Narodzenia |
Flying Fish Cove | 135 | 2839 | terytorium zależne Australii |
 Wyspy Kokosowe |
West Island | 14 | 574 | terytorium zależne Australii |
1) siedziba dowództwa dwóch baz: Akrotiri i Dhekelia; brak stolicy
2) personel bazy wojskowej, w tym ok. 1350 żołnierzy; brak stałych mieszkańców
3) personel bazy wojskowej, w tym 2212 żołnierzy; brak stałych mieszkańców
Państwa nieuznawane [edytuj]
Następujące terytoria spełniają wszelkie kryteria bycia państwem, jednak nie są uznawane na arenie międzynarodowej przez inne kraje.
| Państwa nieuznawane | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Nazwa | Stolica | Powierzchnia (w km²) |
Ludność | Status oficjalny | Uwagi |
 Abchazja |
Suchumi | 8600 | 250 000 | autonomiczna prowincja Gruzji | |
 Cypr Północny |
Nikozja | 3355 | 210 947 | część Cypru | uznawany tylko przez Turcję |
 Górski Karabach |
Stepanakert | 4400 | 145 000 | część Azerbejdżanu | |
 Osetia Południowa |
Cchinwali | 3900 | 70 000 | część Gruzji | |
 Republika Chińska (Tajwan) |
Tajpej {oficjalną stolicą jest Nankin} | 35 980 | 22 894 384 | prowincja Chin | rząd Chińskiej Republiki Ludowej jest uznawany przez kilkadziesiąt państw świata jako jedyna władza Chin - w tym Tajwanu |
Terytoria autonomiczne [edytuj]
Następujące obszary, pozostając integralną częścią państwa posiadają większy lub mniejszy zakres autonomii:
Aceh w Indonezji
Adżaria w Gruzji
Ałtaj w Rosji
Buriacja w Rosji
Chakasja w Rosji
Chanty-Mansyjski Okręg Autonomiczny w Rosji
Czukocki Okręg Autonomiczny w Rosji- Górski Badachszan w Tadżykistanie
- Kuangsi w Chinach
Hongkong w Chinach
Jakucja w Rosji
Jamalsko-Nieniecki Okręg Autonomiczny w Rosji
Karakałpacja w Uzbekistanie
Kurdystan w Iraku
Makau w Chinach- Mongolia Wewnętrzna w Chinach
- Muzułmańskie Mindanao na Filipinach
Nachiczewańska Republika Autonomiczna w Azerbejdżanie- Ningxia w Chinach
- Sinciang w Chinach
Tuwa w Rosji- Tybet w Chinach
Żydowski Obwód Autonomiczny w Rosji
Inne terytoria sporne i separatystyczne [edytuj]
Wielkie regiony Azji [edytuj]
Wg ONZ w Azji wyodrębnia się następujące regiony gospodarczo-historyczno-geograficzne:
- Azja Zachodnia
- Azja Środkowa
- Azja Południowa (subkontynent indyjski)
- Azja Południowo-Wschodnia
- Daleki Wschód (Azja Wschodnia)
- Syberia (Azja Północna)
Warunki naturalne [edytuj]
Ukształtowanie poziome [edytuj]
Azja położona jest niemal w całości na półkuli wschodniej i północnej. Jedynie niewielkie obszary leżą na półkuli zachodniej (Półwysep Czukocki) i południowej (część Archipelagu Malajskiego).
Wyspy zajmują 6,17% obszaru Azji. Zlokalizowane są wzdłuż wschodnich i południowo-wschodnich wybrzeży w trzech archipelagach: Malajskim, Japońskim i Filipińskim. Największymi wyspami Azji są: Borneo (736 tys. km²), Sumatra (427 tys. km²), Honsiu (228 tys. km²), Celebes (197 tys. km²), Jawa (126 tys. km²), Luzon (106 tys. km²). Półwyspy zajmują 8,7 mln km² (19% powierzchni Azji). Największe z nich to: Półwysep Arabski (2,78 mln km²), Indochiński (2,17 mln km²), Indyjski (2088 tys. km²), Azja Mniejsza (0,5 mln km²), Tajmyr (0,4 mln km²), Kamczatka (0,27 mln km²) i Półwysep Koreański (0,22 mln km²).
Linia brzegowa Azji wynosi 69,9 tys. km, najbardziej rozwinięta jest w wschodniej i północnej części kontynentu. Rozciągłość południkowa wynosi 8,45 tys. km, a równoleżnikowa 12,5 tys. km.
Wody oblewające Azję należą do 3 oceanów. Na północy ląd Azji otaczają płytkie morza szelfowe: Czukockie, Wschodniosyberyjskie, Łaptiewów, Karskie; na wschodzie morza: Beringa, Ochockie, Japońskie, Żółte, Wschodniochińskie, Południowochińskie, Jawajskie, Banda, Moluckie, Seram, Flores, Sawu, Arafura; na południu wody Morza Arabskiego i Zatoki Bengalskiej. Średnia odległość od mórz wynosi 750 km, a maksymalna 2400 km.[2]
Między półwyspami i wyspami Azji znajduje się wiele głęboko wciętych zatok i przybrzeżnych – otwartych, półzamkniętych lub zamkniętych – basenów morskich. Najważniejsze z nich znajdują się na Oceanie Atlantyckim i są to Morza: Śródziemne, Czarne, Karskie, Łaptiewów, Wschodniosyberyjskie, Czukockie, Beringa, Ochockie, Japońskie, Żółte, Wschodniochińskie, Południowochińskie, Arabskie, Czerwone, tzw. Indonezyjskie Morze Śródziemne (nazwa obejmująca łącznie wszystkie morza wokół Archipelagu Malajskiego i Filipin) oraz Zatoki: Bengalska i Perska.
Ukształtowanie pionowe [edytuj]
Azja jest najbardziej zróżnicowanym kontynentem pod względem ukształtowania pionowego. Znajduje się tutaj zarówno najwyższy (Mount Everest, 8848 m n.p.m.) jak i najniższy punkt na naszej Ziemi (depresja Morza Martwego; 399 m. p.p.m.). Maksymalna deniwelacja osiąga 9249 metrów. Azja jest- pomijając Antarktydę- obszarem o najwyższej średniej wysokości (średnia wynosi 960 metrów, a bez wysp 986 metrów). Obszary poniżej 300 m n.p.m.zajmują 32,4% powierzchni, obszary o wysokościach między 300-500 m n.p.m.- 12,6%, a tereny powyżej 500 m n.p.m. zajmują 55% (w tym aż 5,5% to tereny powyżej 4000 m n.p.m.).
Najwyżej wzniesiona jest Azja Środkowa (zwana też czasami Azją Wysoką). Znajduje się tutaj wysokogórska Wyżyna Tybetańska otoczona potężnymi pasmami górskimi: Himalajami (od południa), Karakorum (od południowego zachodu) i Kunlun (od północy). Pasma te zbiegają się na zachodzie w węźle Pamir. Od Azji Wysokiej aż do Morza Czarnego i Śródziemnego biegnie obszar pokryty dużą ilością pasm górskich (np. Kaukaz, Góry Pontyjskie, Zagros).
Obszary nizinne występują w jej północno-zachodniej części: Nizina Turańska, Zachodnio- i Północnosyberyjska, na wschodzie leży Nizina Północnochińska, na południu Nizina Gangesu, Indusu i Mezopotamii. Wielkie obszary wyżynne występują na północy (Wyżyna Środkowosyberyjska), zachodzie (Pogórze Kazachskie) i południu (wyżyna Dekan, Półwysep Indyjski). Wyżyna Dekan opada ku wschodowi i zachodowi krawędziowymi górami (Ghaty Wschodnie i Zachodnie), podobnie krawędziowe góry towarzyszą zachodnim i południowym brzegom Półwyspu Arabskiego.
Wysoko położone obszary wyżynne, otoczone pasmami górskimi, stanowią integralną część Azji Zachodniej i Centralnej. Na zachodzie są to Wyżyny: Anatolijska, Armeńska i Irańska. Wśród licznych otaczających je łańcuchów górskich należy wymienić góry: Pontyjskie, Taurus, Kaukaz, Elburs, Kopet-dag, Zagros i Mekran. Dalej ku wschodowi wysokości pasm górskich wzrastają. Znajduje się tu najpotężniejszy na świecie węzeł górski – Pamir, nazywany Dachem Świata, w którym zbiegają się jedyne na świecie łańcuchy górskie, przekraczające 7000 m n.p.m.: Tienszan, Hindukusz, Karakorum, Himalaje oraz Kunlun i Hengduan Shan.
Południowym przedłużeniem Gór Syczuańskich są pasma górskie Półwyspu Indochińskiego i Archipelagu Malajskiego. Między Himalajami a Kunlunem znajduje się, uważana za najwyżej położoną na świecie, Wyżyna Tybetańska, a między Kunlunem i Tienszanem wyżynna Kotlina Kaszgarska. Dalej na północnym wschodzie znajduje się rozległa Wyżyna Mongolska, którą otaczają pasma: Ałtaju, Sajanów, Gór Jabłonowych i Wielkiego Chinganu. Wschodnia część Syberii stanowi również obszar wyżynno-górski. Rozległe płaskowyże (m.in. Wyżyna Ałdańska, Zejsko-Burejska, Anadyrska) oddzielone są od siebie górami, m.in.: Czerskiego, Wierchojańskimi, Kołymskimi, Koriackimi i Sichote Aliń, a także górami Kamczatki. Obszary górskie przeważają też na Półwyspie Koreańskim, w południowych Chinach, na Wyspach Japońskich, Tajwanie i Filipinach.
Znaczne obszary (ok. 16,5 mln km²) Azji zajmują pustynie, występujące zarówno w strefie zwrotnikowej (Półwysep Arabski, Nizina Hindustańska), podzwrotnikowej (pustynie Iranu), jak i umiarkowanej, kontynentalnej (Nizina Turańska, Kotlina Kaszgarska).
Budowa geologiczna [edytuj]
Budowa geologiczna Azji jest bardzo złożona. Najstarszymi jej elementami strukturalnymi są krystaliczne platformy prekambryjskie: syberyjska, chińska, dekańska i arabska. Dwie ostatnie stanowią fragmenty dawnego kontynentu Gondwany i zostały połączone z Azją dopiero w kenozoiku. Mniejsze krystaliczne masywy prekambryjskie występują m.in. w: Tybecie, Kotlinie Kaszgarskiej, Mandżurii, na Półwyspie Koreańskim i w środkowo-wschodniej części Półwyspu Indochińskiego.
Obok prekambryjskich struktur platformowych występują też platformy paleozoiczne – są to położone w zachodniej Azji płyty turańska i zachodniosyberyjska. Pozostałą część obszaru Azji zajmują różnowiekowe orogeny. Najstarsze z nich, tzw. struktury bajkalskie, pochodzą z przełomu prekambru i paleozoiku. Orogeny kaledońskie występują przede wszystkim w Azji Środkowej, należą do nich. m.in.: Sajany, część Tienszanu i Pogórze Kazachskie. Struktury hercyńskie prócz granicznego Uralu i położonego na północy półwyspu Tajmyr zajmują wielkie przestrzenie Azji Środkowej, obejmując m.in.: Ałtaj, Wyżynę Mongolską, Wielki i Mały Chingan, a także część Tienszanu i Kunlunu.
Strefy roślinne [edytuj]
Wieczne lody arktyki zajmują północne krańce kontynentu azjatyckiego graniczące z Oceanem Arktycznym – biegunem północnym. Występuje tu noc i dzień polarny. Wieczne lody arktyki zwane są trafnie pustynia lodową. W tym środowisku życie skupia się wokół morza. Mimo ekstremalnych warunków pustynie lodowe nie są pozbawione roślin. Na wystających spod lodu skałach można spotkać porosty, a w szczelinach skalnych, mchy. Na glinianej glebie pojawiają się darnie. Pojedynczo i rzadko rosną tu także rośliny kwiatowe m.in. arktyczne gatunki skalnic, jaskrów, głodków czy niezapominajek.
Tundra zajmuje północne krańce kontynentu Azjatyckiego. Z południa na północ przechodzi w pustynię lodową. Ma klimat delikatniejszy od arktycznego, lecz i tak bardzo ostry. Występuje tu noc i dzień polarny. Tundra jest bezleśną krainą. Drzewa nie są w stanie tu przetrwać. Rosną tu jedynie skarłowaciałe gatunki brzóz, wierzb, sosen, świerków np.: brzoza karłowata, wierzba zielna, wierzba polarna. W miarę jak warunki stają się suchsze wzrasta znaczenie porostów. Gdy tundra jest wilgotna, więcej na niej mchów.
Tajga zajmuje gruby "pas" opasający Azję poniżej koła podbiegunowego północnego. Stanowi największy lądowy biom świata, zachowany w bardzo dobrym stanie dzięki małej eksploatacji przez człowieka. Dość ostry klimat i kwaśna uboga gleba umożliwia egzystencję drzewom iglastym. Drzewa szpilkowe są najlepiej przystosowane do życia w tej strefie: igły są trwałe, skórkowate, odporne na mróz. Dlatego drzewa liściaste np.: brzozy, olsze, topole, wierzby stanowią tylko domieszkę. W lasach borealnych (tajdze) dominuje zwykle jeden z gatunków sosny, świerka, jodły czy modrzewia. Na Syberii np. przeważa świerk syberyjski i modrzew syberyjski. Na dalekim wschodzie modrzew dahurski. W lasach sosnowych i modrzewiowych warstwa runa jest bogata, tworzą ją borówka brusznica, mącznica lekarska, bażyna czarna, porosty, głównie chrobotki i płucnice. W lasach jodłowych i świerkowych panuje mrok, dlatego runo jest mniej rozwinięte, rosną tu borówki czarne, szczawik zajęczy, gruszyczki, widłaki i mchy. W lasach borealnych z powodu zmarzliny zatrzymującej wodę jest dużo mokradeł i torfowisk (w Azji, głównie w zachodniej Syberii). Torfowiska wysokie tworzą głównie mchy torfowe. Mało tu roślin kwiatowych. Reprezentuje je żurawina błotna, modrzewnica zwyczajna, borówka bagienna, bażyna czarna. Na torfowiskach niskich więcej jest turzyc, wełnianka i bagnic torfowych.
Step Azji Od Uralu po górny bieg rzeki Ob rozciągają się stepy południowo syberyjskie. Na wschodzie duże powierzchnie pokrywają stepy Zabajkala łączące się ze stepami Mongolii i północnych Chin. Cechą charakterystyczną stepu Syberyjskiego są rozsiane na ich obszarze enklawy z roślinnością solniskową, laskami brzozowo-osikowymi i sosnowymi. Trzcinowiska zajmują zabagnienia terenu. Nad wszystkimi roślinami dominują trawy. Stepy wschodniej części Azji mają charakter jeszcze bardziej trawiasty. Roślinność jest tu dosyć monotonna.
Chłodne pustynie i półpustynie Azji zajmują środek kontynentu azjatyckiego. Pokrywę roślinną stanowią przeważnie luźno rozrzucone kępy traw i ziół, między którymi pojawiają się okresowo rośliny efemeryczne. Można tu spotkać krzewy oraz byliny osiągające nawet 5 m. Chłodne pustynie i półpustynie Azji zgrupowane są zasadniczo w dwóch regionach – są to pustynie środkowoazjatyckie (kazachstańsko-dżungarskie i irańsko-turańskie) oraz centralnoazjatyckie (pustynne wyżyny Azji centralnej). W Azji środkowej największą powierzchnię zajmują pustynie piaszczyste ze stosunkowo bogatą roślinnością składającą się z traw, turzyc, roślin motylkowych i krzewiaste krzewiastych saksaułów. Dużo jest ziół i innych roślin efemerycznych. W Azji centralnej brak jest roślinności efemerycznej. Szatę roślinną tworzy trawa (np. wysoka trawa czij) i krzewy m.in. karagan i rokitnik.
Lasy liściaste strefy umiarkowanej Azji zajmują wschód tego kontynentu i wyspę Honsiu. Monsunowe wiatry sprawiają, że zima jest tu raczej bezśnieżna. Podobnie jak w Europie lasy liściaste Azji są zróżnicowane w zależności od siedliska jakie zajmuje. Mamy tu odpowiedniki naszych dąbrów, łęgów, grądów, ale złożone z zupełnie innych gatunków. Tak np. na wyżynach rosną bogate lasy z dębem mongolskim, lipa mandżurską i korkowcem amurskim. Na nizinach i w dolinach rzek spotykamy lasy z lipą amurską, jesionem mandżurskim i orzechem mandżurskim. W warstwie krzewów rośnie wiciokrzew, lilak, różaneczniki i ligustry. W lasach Dalekiego Wschodu występuje miłorząb dwuklapowy i magnolie.
Lasy zwrotnikowe i sawanny Azji zajmują Półwysep Indyjski i wyżyny Gór Południowochińskich. O ich charakterze decyduję długość dwóch pór roku (pora sucha i deszczowa). Lasy zwrotnikowe w trakcie pory deszczowej trudno odróżnić od równikowych, również ze względu na niektóre wspólne gatunki, np.: drzewo tekowe. Już jednak w porze suchej większość lasów zwrotnikowych traci liście, a równikowe są wiecznie zielone. W krajobrazie sawann charakterystyczne są dwa elementy: zwarta warstwa traw (dominuje wśród nich Imperata Cylindrica zwana trawą alang alang) oraz rzadko rozmieszczone pojedyncze drzewa.
Wilgotne lasy równikowe Azji zajmują zachodnie wybrzeża półwyspu Dekan, Nizinę Gangesu, Irawadi, Półwysep Indochiński i większość wysp Archipelagu Malajskiego. Są to wiecznie zielone lasy w których nie dochodzi do zmian pór roku. Zasadniczo las ten składa się z warstwy drzew, krzewów i runa. Runo jest bardzo słabo rozwinięte, warstwę krzewów tworzą zwykle młode drzewa. Warstwa drzew jest najbujniejsza. W koronach drzew roi się od lian, epifitów, mszaków, glonów i porostów. Z równikowych lasów Azji pochodzi cynamonowiec, muszkatołowiec i pieprz.
Góry Azji Na południowych stokach Himalajów rosną wiecznie zielone lasy równikowe i zwrotnikowe. Sięgają one zwykle około 3000 m n.p.m. Rośnie w nich dąb, klon, magnolia, bambus. Powyżej znajdują się lasy z jodłą, cisem, choiną i różanecznikami które sięgają 4200 m n.p.m. Jeszcze wyżej spotykamy zarośla krzewiaste z brzozami i różanecznikami, a ponad nimi murawy alpejskie. Piętro wiecznych śniegów zaczyna się na wysokości 4400–5700 m n.p.m. Na północnych stokach Himalajów rozwijają się zbiorowiska pustynne i półpustynne. Przechodzą one w murawy alpejskie.
Stosunki wodne [edytuj]
Rzeki [edytuj]
Najdłuższymi rzekami Azji są: Jangcy (6300) km, Huang He (5464 km), Amur (4510 km), Mekong (4500 km), Lena (4400 km), Jenisej (4102 km), Ob (4338 km), Indus (3180 km) i Syr-daria (3078 km). Najdłuższą rzeką Azji, stanowiącą dopływ innej rzeki, jest wpadający do Obu Irtysz (4248 km). Największe dorzecza posiadają rzeki syberyjskie: Ob (2975 km²), Jenisej (2580 km²), Lena (2490 km²) i Amur (1855 km²). Najwięcej wody do Oceanu Spokojnego odprowadza Jangcy (35 tys. m³/s), największą ilość zawiesiny (2,18 mld t rocznie) niosą Ganges z Brahmaputrą, tworzące u wspólnego ujścia potężną deltę. W środkowej i zachodniej Azji wiele rzek ma charakter okresowy lub epizodyczny. Liczne rzeki, powstające w górach, mają w górnym biegu charakter stały, ale kończą swój bieg w niewielkich bezodpływowych jeziorach (np. Tarym o długości 2030 km) lub wręcz w piaskach pustyń.
Jeziora [edytuj]
Największe jeziora występują w północnej, środkowej i zachodniej części Azji, są to – oprócz Morza Kaspijskiego – silnie wysychające obecnie Jezioro Aralskie (ok. 33,6 tys. km²), najgłębszy na świecie Bajkał (powierzchnia 31,5 tys. km²) i częściowo słone jezioro Bałchasz (17–22 tys. km²). Syberia, szczególnie zachodnia, jest miejscem występowania rozległych obszarów bagiennych.
Lodowce [edytuj]
Współczesne zlodowacenie Azji zajmuje największe przestrzenie na wyspach arktycznych, w daleko na północ wysuniętych górach Syberii: Byrranga (Tajmyr), Czerskiego, Wierchojańskich (Jakucja), Koriackich (Kamczatka) oraz w wysoko wzniesionych pasmach Azji Centralnej (Karakorum, Himalaje, Hindukusz, Pamir, Tienszan, Kunlun, Ałtaj) i Zachodniej (Kaukaz). Linia wiecznego śniegu, przebiegająca na wyspach arktycznych na poziomie morza, najwyżej wznosi się w Azji Środkowej, w wysokich pasmach górskich, położonych w skrajnie suchym, kontynentalnym klimacie zwrotnikowym. W Tybecie, w Transhimalajach dochodzi do 6100 m n.p.m. Największe lodowce znajdują się w: Karakorum (Sjaczen – 1189 km², Baltoro – 755 km², Hispar – 622 km²), Pamirze (Fedczenki – 995 km²) i Tienszanie (Inylczek Południowy – 500 km²).
Ludność [edytuj]
Azję zamieszkuje blisko 4,1 mld ludzi (dane z 2006 roku), co stanowi około 62% ludności świata. Obszar cechuje się wysokim średnim wskaźnikiem przyrostu naturalnego (17‰), przy czym najwyższe wartości osiąga on w Syrii (37,1‰), Iraku (36,8‰) i Jemenie (36,7‰), najniższy – w Japonii (-0,2‰).
Średnia gęstość zaludnienia 93 osoby/km². Rozmieszczenie ludności jest bardzo nierównomierne. Obszary Niziny Hindustańskiej, Jawy i Niziny Południowochińskiej stanowią najgęściej zaludnione obszary świata (powyżej 600 osób/km²). Inne tereny, m.in. wysokie góry, pustynie Azji Środkowej, daleka Północ, są praktycznie niezaludnione.
Największymi miastami Azji są: Bombaj (Mumbaj) (13,0 mln), Karaczi (12,0 mln), Delhi (11,0 mln), Seul (11,0 mln), Stambuł (10,3 mln), Szanghaj (10,0 mln), Dżakarta (9,2 mln), Tokio (8,5 mln), Pekin (7,5 mln), Teheran (7,3 mln), i Bangkok (7,0 mln).
Największe zespoły miejskie tworzą: Bombaj (Mumbaj) (20,0 mln), Nowe Delhi (20,0 mln), Seul (16,5 mln), Kalkuta (15,6 mln), Pekin (15,0 mln), Osaka (13,5 mln), Szanghaj (13 mln), Tokio (13 mln).
Azja jest kolebką najstarszych cywilizacji globu ziemskiego: sumeryjskiej, hetyckiej, hebrajskiej, perskiej, indyjskiej, chińskiej, mongolskiej itp. Badaniem tych kultur zajmują się odpowiednie działy orientalistyki.
Rekordy kontynentu azjatyckiego [edytuj]
Największy półwysep – Półwysep Arabski – 2780 tys. km²
Największa wyspa – Borneo – 746 tys. km²
Największy archipelag – Archipelag Malajski
Największe jezioro – Morze Kaspijskie – 374 tys. km²
Najgłębsze jezioro / największa kryptodepresja – Jezioro Bajkał – 1637 m p.p.m.
Najdłuższa rzeka – Jangcy – 6300 km
Najwyższy szczyt – Mount Everest (Czomolungma) – 8850 m n.p.m.
Największa depresja – Morze Martwe – ~398–408 m p.p.m.
Najwyższa wyżyna – Wyżyna Tybetańska – 5500 m n.p.m. /2,5 mln. km²
Największa delta rzeczna – Ganges z Brahmaputrą – 2/3 powierzchni Polski
Najniższa temperatura – Ojmiakon – -77,8 st. C.
Najwyższa temperatura – Półwysep Arabski – 65 st. C. w cieniu
Największe opady – Czerapundzi – ~11 tys. mm / w 1861 r. – 22987 mm
Najludniejsze państwo – Chiny – ~1,32 mld (2007 r.)
Największe państwo – Rosja – ~17 075 253 km²
Państwo o największej gęstości zaludnienia – Singapur – 6751 osób/km²
Państwo o najniższej gęstości zaludnienia – Mongolia – 1,89 osób/km²
Najludniejsze miasto – Tokio (aglomeracja) – 27,9 mln (2005 r.)
Największa ilość stref klimatycznych – wszystkie strefy klimatyczne świata
Największa ilość ras – wszystkie rasy świata
Największa ilość religii – wszystkie religie świata
Najdłuższa nazwa miasta – Miasto aniołów, wielkie miasto, wieczny klejnot, niezdobywalne miasto boga Indry, wspaniała stolica świata wspomaganego przez dziewięć pięknych skarbów, miasto szczęśliwe, obfitujące w ogromny Pałac Królewski, który przypomina niebiańskie miejsce gdzie rządzi zreinkarnowany bóg, to miasto dane przez Indrę, zbudowane przez Wisznu – Bangkok
Przypisy
- ↑ Pierre Grimal: Słownik mitologii greckiej i rzymskiej. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 2008, s. 44. ISBN 83-04-04673-3.
- ↑ 1, Popularna Encyklopedia Powszechna: Azja tom I, Wydawnictwo Fogra, 2000
Zobacz też [edytuj]
- Azja w katalogu Open Directory Project
|
|||
|
||
Grenlandia
| Kalaallit Nunaat Grenlandia |
|||||
|
|||||
| Hymn: Nunarput utoqqarsuanngoravit | |||||
 |
|||||
| Język urzędowy | grenlandzki | ||||
| Język używany | język grenlandzki, duński i angielski | ||||
| Stolica | Nuuk | ||||
| Status terytorium | autonomiczne terytorium Królestwa Danii | ||||
| Głowa terytorium | królowa Małgorzata II Glücksburg | ||||
| w jej imieniu | wysoki komisarz Søren Hald Møller[1] | ||||
| Szef rządu | premier Kuupik Kleist | ||||
| Powierzchnia • całkowita • wody śródlądowe |
2 166 086 km² 0 |
||||
| Liczba ludności (2008) • całkowita • gęstość zaludnienia |
207. na świecie 57 564▲ 0,027 osób/km² |
||||
| PKB (2001) • całkowite • na osobę |
1,1 mld USD 20 000 USD |
||||
| Jednostka monetarna | Korona duńska (DKK) | ||||
| Rok utworzenia | przejęcie od Norwegii 1814 |
||||
| Strefa czasowa | UTC -3 – zima UTC -2 – lato |
||||
| Kod ISO 3166 | GL/GRL/304 | ||||
| Domena internetowa | .gl | ||||
| Kod samochodowy | KN | ||||
 |
|||||
| 1 Od 21 czerwca 2009 jedyny język urzędowy, za Act on Greenland Self Government (ang.); do 20 czerwca 2009 urzędowym był również duński
2 Dane szacunkowe na lipiec 2008, podane za CIA The World Factbook |
|||||
Grenlandia (gren. Kalaallit Nunaat, duń. Grønland) – autonomiczne terytorium zależne Danii położone na wyspie o tej samej nazwie, o obszarze 2175,6 tys. km² (największa wyspa na świecie), pokrytej w 84% przez lądolód (tylko 341,7 tys. km² jest wolnych od lodu) i o ludności 57,6 tys. (prawie 90% to Inuici).
Stolicą Grenlandii jest Nuuk (duńska nazwa Godthåb).
W 1978 duński parlament przyznał Grenlandii autonomię. W 1985 wyspa wystąpiła z Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej i nie jest członkiem Unii Europejskiej. Grenlandia jest członkiem Rady Nordyckiej.
Spis treści[ukryj] |
Ludność [edytuj]
Około 60% ludności Grenlandii zamieszkuje południowo-zachodnią część kraju, gdzie warunki klimatyczne są najkorzystniejsze. 40% ludności to mieszkańcy nielicznych wiosek lub bardzo małych miasteczek, położonych w głębi Grenlandii. 25% całej populacji mieszka w stolicy kraju – Nuuk.
Narodowości [edytuj]
Większość mieszkańców Grenlandii stanowią Grenlandczycy. Są oni potomkami rdzennych Eskimosów (Inuitów) i Europejczyków (głównie Duńczyków) o różnym stopniu wymieszania. Na wyspie mieszkają także Europejczycy (w większości Duńczycy) urodzeni na Grenlandii (ok. 3÷5 tys.). W sumie te dwie grupy ludności stanowią 87% całej populacji.
Pozostałe 13% stanowią osadnicy urodzeni poza wyspą, głównie Duńczycy.
Języki [edytuj]
Mieszkańcy Grenlandii posługują się trzema dialektami języka grenlandzkiego, którego jedna z form używana na zachodnim wybrzeżu uznana została językiem urzędowym. Wśród ludności powszechna jest również znajomość drugiego języka urzędowego – duńskiego oraz, w mniejszym już stopniu, angielskiego (głównie w miastach).
Wyznania [edytuj]
Mieszkańcy w zdecydowanej większości (98%, 2000 r.) oficjalnie są wyznania luterańskiego, jednak postępująca laicyzacja społeczeństw krajów nordyckich znalazła swoje odbicie także na Grenlandii. W niewielkiej liczbie obecni są także przedstawiciele innych wyznań i religii, w tym ok. 130 Świadków Jehowy[2] i 100 katolików[potrzebne źródło].
Statystyki demograficzne [edytuj]
Współczynnik urodzeń:
- 14,87/1000 mieszkańców (2008 r.)
Współczynnik zgonów:
- 8,23/1000 mieszkańców (2008 r.)
Saldo migracji:
- -5,99 /1000 mieszkańców (2008 r.)
Liczba mężczyzn przypadających na 1 kobietę: (2008 r.)
- w chwili narodzin: 1,02
- w grupie wiekowej poniżej 15 lat: 1,03
- w grupie wiekowej 15-64 lata: 1,17
- w grupie wiekowej powyżej 65 lat: 0,99
- w całej populacji: 1,12
Śmiertelność noworodków: (2008 r.)
- łącznie 11,20/1000 żywych urodzeń
- chłopców 12,84/1000 żywych urodzeń
- dziewczynek 9,48/1000 żywych urodzeń
Średnia długość życia: (2008 r.)
- dla całej populacji: 69,46 lat
- średnia długość życia mężczyzn: 66,81
- średnia długość życia kobiet: 72,25
Dzietność:
- liczba dzieci/kobietę: 2,22 (2008 r.)
Historia [edytuj]
Muzyka [edytuj]
Warunki naturalne [edytuj]
Wyspa ta leży w północnej części Oceanu Atlantyckiego i jest częścią Ameryki Północnej. Od reszty kontynentu oddziela ją Cieśnina Davisa, Smitha, Robesona, Lancaster oraz Morze Baffina. Najdalej położonym na północ punktem jest Przylądek Morris Jesup, a na południe Przylądek Farvel. Od wschodu Cieśnina Duńska oddziela ją od innej wyspy, Islandii. Najwyższym szczytem tej wyspy jest Góra Gunnbjørna 3700 m n.p.m., grubość lodu w czaszy lodowca dochodzi do 3500 m. Wybrzeże typu fiordowego z licznymi przybrzeżnymi wyspami. Większa część Grenlandii leży w północnym kole podbiegunowym.
Flora [edytuj]
Flora Grenlandii jest uboga. Na jej terenie spotkać można ok. 500 gatunków roślin wyższych oraz 3000 gatunków mchów, porostów i glonów.
Roślinność na Grenlandii występuje tylko w miejscach, które choć przez krótki czas w ciągu roku są wolne od pokrywy lodowej. Zasadniczy typ roślinności porastającej te obszary stanowią różne typy tundry oraz łąki. Tundra na południu złożona jest z różnych gatunków traw, mchów, porostów i roślin zielnych, a na północy tylko z mchów i porostów. Na samym południu kraju występują także krzewy i karłowate gatunki drzew, m.in. brzozy (osiągające 10 m wysokości), olchy, wierzby (sięgające 4 m), jarzębiny, jałowce, zaś wybrzeże położone na północnym skraju wyspy (powyżej 80° szerokości geograficznej) jest praktycznie pozbawione roślinności.
Fauna [edytuj]
Świat zwierzęcy Grenlandii jest dość ubogi ze względu na trudne warunki klimatyczne. Na lodowcu, zajmującym 5/6 powierzchni wyspy praktycznie nie ma zwierząt. Na wybrzeżach żyją m.in. renifery, piżmowoły, niedźwiedzie polarne, pieśce (lisy polarne), wilki polarne, zające polarne, gronostaje, lemingi, a także ptaki – m.in. edredony, gęsi, mewy, pardwy i sowy śnieżne. Morze w pobliżu wyspy zamieszkane jest przez liczne ryby (np. rekiny, łososie, dorsze i mallotusy) a także duże ssaki morskie (około 30 różnych gatunków, m.in. wale grenlandzkie, białuchy, narwale, morsy oraz kilka gatunków fok, np.: grenlandzka, wąsata, obrożna (nerpa) itd.). Ponadto grenlandzkie wody zamieszkują liczne gatunki drobnych zwierząt (tzw. kryl), stanowiących pożywienie kręgowców, a spośród nich największe znaczenie mają krewetki.
Na Grenlandii żyje ok. 700 gatunków owadów i pajęczaków: liczne komary, motyle, trzmiele i pająki.
Klimat [edytuj]
Na Grenlandii panuje klimat polarny, jedynie na wybrzeżach – subpolarny.
Południowy zachód kraju jest cieplejszy niżby wynikało z szerokości geograficznej, a to za sprawą opływającego wyspę od tej strony odgałęzieniu ciepłego Prądu Północnoatlantyckiego.
Klimat Grenlandii charakteryzuje się m.in. częstymi zmianami pogody, ostrymi zmianami temperatur i dość dużymi opadami (zwłaszcza w części południowej).
Temperatura [edytuj]
Najkorzystniejszy klimat panuje na wybrzeżach, zwłaszcza w południowo-zachodniej części wyspy. Średnia temperatura w tym rejonie w styczniu wynosi −7 °C, zaś lipcu +10 °C. Pozostałe obszary kraju leżące nad brzegiem morza są znacznie chłodniejsze: temperatura spada w miarę przesuwania się na północ; zimą na północnych skrajach wyspy osiąga wartość średnią −36 °C, a latem zaledwie +3 °C
Najsurowszy klimat panuje w środkowej części Grenlandii. Temperatura na tym obszarze w zasadzie nigdy nie przekracza 0 °C. Średnia temperatura powietrza w lutym wynosi tam −47 °C, zaś w lipcu −12 °C. Najniższa zanotowana na wyspie temperatura to −74 °C.
W ostatnich latach ocieplenie klimatu powoduje wzrost średniej temperatury na wyspie i wydłużenie okresu bezprzymrozkowego (w związku z tym na Grenlandii rozpoczęto próbnie uprawę jęczmienia, zarzuconą z powodów klimatycznych pod koniec średniowiecza). Najwyższa zanotowana na wyspie temperatura to +30,1 °C.
Opady [edytuj]
Roczna suma opadów na wyspie waha się od 800 do 1100 mm na południu, do 150-250 mm na północy. Opady mają głównie postać śniegu, w okresie letnim też deszczu, zaś w środkowej części Grenlandii, na obszarze lodowca, gdzie rocznie spada 300-400 mm, jest to wyłącznie śnieg. Opady występują głównie w ciepłej połowie roku.
Miasta [edytuj]
| Nazwa grenlandzka |
Nazwa duńska | Region | Liczba miesz- kańców |
|---|---|---|---|
| Aasiaat | Egedesminde | Kitaa | 3.100 |
| Ittoqqortoormiit | Scoresbysund | Tunu | 600 |
| Ilulissat | Jakobshavn | Kitaa | 4.100 |
| Ivittuut (Ivigtut) |
– | Kitaa | 200 |
| Kangaatsiaq | – | Kitaa | 600 |
| Kangerluarsoru- seq |
Færingehavn | Kitaa | b.d. |
| Kangerlussuaq | Søndre Strømfjord |
Kitaa | 500 |
| Kulusuk | Kap Dan | Tunu | 348 |
| Maniitsoq | Sukkertoppen | Kitaa | 2900 |
| Nanortalik | – | Kitaa | 1500 |
| Narsaq | – | Kitaa | 1700 |
| Nuuk | Godthåb | Kitaa | 17 000 |
| Paamiut | Frederikshåb | Kitaa | 1.00 |
| Qaanaaq | Thule | Avannaarsua | 650 |
| Qaqortoq | Julianehåb | Kitaa | 3100 |
| Qasigiannguit | Christianshåb | Kitaa | 1400 |
| Qeqertarsuaq | Godhavn | Kitaa | 1000 |
| Sisimiut | Holsteinsborg | Kitaa | 5200 |
| Tasiilaq | Ammassalik/ Angmagssalik |
Tunu | 1800 |
| Upernavik | Upernavik | Kitaa | 1100 |
| Uummannaq | Dundas, Umanak |
Avannaarsua | 1400 |
Polityka [edytuj]
Na mocy konstytucji duńskiej z 1953 Grenlandia jest integralną częścią Królestwa Danii, posiadającą od 1979 szeroką autonomię. W gestii duńskich władz centralnych, które na Grenlandii reprezentuje wysoki przedstawiciel, są: sprawy konstytucji, obrony, polityki zagranicznej i monetarnej. Grenlandia wybiera 2 deputowanych do parlamentu duńskiego (Folketingu). Lokalnym organem władzy ustawodawczej jest Landsting (kadencja 4 lata, z wyborów powszechnych), władzy wykonawczej — rząd, odpowiedzialny przed Landstingiem. Główne partie polityczne: Siumut (naprzód), zał. 1977, socjaldemokratyczna, zwolenniczka jak najszerszej autonomii Grenlandii w ramach Danii, Atassut (poczucie wspólnoty), zał. 1978, konserwatywno-liberalna, popiera bliskie związki z Danią, Wspólnota Ludzka (Inuit Ataqatigiit), zał. 1978, eskimoska partia niepodległościowa. 25 listopada 2008 odbyło się referendum w sprawie poszerzenia autonomii[3]. 75,54% mieszkańców głosowało za autonomią przeciw było 23,57% frekwencja 71,96%. Wyniki referendum pozwoliły rządowi Grenlandii kontrolować politykę morską, zasoby naturalne wyspy oraz działania policji czy sądownictwa. Łącznie ok. 30 obszarów. Język grenlandzki otrzymał status języka urzędowego. Nie zmienia się natomiast polityka zagraniczna i obronna. Nowe przepisy dotyczące poszerzenia autonomii weszły w życie 21 czerwca 2009.
Sport [edytuj]
Grenlandia posiada własną zawodową reprezentację piłkarzy ręcznych.
Ciekawostki [edytuj]
- Grenlandię odkryli (i zasiedlili) Wikingowie. Pierwsze osady założyli w X w.
- Nazwa wyspy oznacza zielony kraj – ta nazwa, miała zachęcić ludzi do osiedlania się na niej[4].
Przypisy
- ↑ informacja zaczerpnięta z duńskiej wikipedii
- ↑ Rocznik Świadków Jehowy 2008 str. 34, 35
- ↑ Grenlandczycy poszli do urn. rp.pl, 2008-11-25. [dostęp 25 listopada 2008].
- ↑ Przyroda. Podręcznik. Warszawa: WSIP, 2001. ISBN 83-02-07928-6.
Zobacz też [edytuj]
Linki zewnętrzne [edytuj]
- Grenlandia – przewodnik
- Przystanek Grenlandia – strona osobista Polaków mieszkających na Grenlandii
- Statistics Greenland – oficjalne statystyki Grenlandii
- Grenlandzka Rada Turystyki (po angielsku)
- Serwis turystyczny o Grenlandii (po angielsku)
|
|||
[edytuj]
Afryka
Afryka – drugi pod względem wielkości kontynent na Ziemi, ma 30,3 mln km² powierzchni, czyli ponad 20,3% ogólnej powierzchni lądowej naszego globu. Przechodzi przez niego południk 0°, obydwa zwrotniki i równik.
Zamieszkuje go 14% populacji Ziemi t.j. 950 mln ludzi (2007). Ma najwyższy na świecie przyrost naturalny (24‰ rocznie) i jest "najmłodszym" kontynentem na Ziemi – dzieci (0-14 lat) stanowią ok. 44%. Afryka ma najniższy PKB na 1 mieszk. (895 dolarów USA), najkrótszą średnią życia (47 lat), a także największą liczbę zakażonych wirusem HIV (ok. 24,9 mln, czyli ok. 64,3% zakażonych na całym świecie).
Afryka jest najbiedniejszym kontynentem na kuli ziemskiej, dotkniętym wieloma plagami – takimi jak malaria oraz AIDS – a także miejscem, gdzie największa część ludności cierpi niedożywienie lub nawet głód. W wielu krajach Afryki wciąż trwają wojny domowe i rozmaitego rodzaju konflikty zbrojne. Najgroźniejszymi punktami zapalnymi wciąż pozostają Sudan, Angola, Burundi, Demokratyczna Republika Konga, Czad, Wybrzeże Kości Słoniowej, Liberia, Somalia, Zimbabwe oraz południowo-wschodnia Nigeria.
Jest najsłabiej zurbanizowanym kontynentem (ok 39% ludności mieszka w miastach). Największe miasta: Kair, Lagos, Kinszasa, Johannesburg, Aleksandria. Państwa: największe – Sudan (2503,9 tys. km 2), najludniejsze – Nigeria (132 mln), najgęściej zaludnione – Mauritius (610 osób na km²), najmniejsze – Seszele (455 km²), najmniej ludne – Seszele (83 tys.), najrzadziej zaludnione – Sahara Zachodnia (1/km2).
Spis treści[ukryj]
|
Etymologia [edytuj]
Istnieją co najmniej dwie teorie dotyczące pochodzenia nazwy kontynentu[1] :
- od starożytnego kraju Afrów, zajmującego teren dzisiejszej Tunezji
- od semickiego rdzenia frq zawierającego pojęcie emigracji (nawiązanie do założenia Kartaginy przez fenickich osadników).
Geografia [edytuj]
Na północy leży największa gorąca pustynia świata – Sahara (największą pustynią jest Antarktyda), a na południu najstarsza pustynia świata – Kalahari. Najdalej wysuniętym na północ punktem Afryki jest Przylądek Biały (37°20'18" N), na południe Przylądek Igielny (34°49'58" S), na wschód Przylądek Hafun (51°24'40" E) a na zachód Przylądek Almadi (17°31'48" W), położony na Półwyspie Przylądka Zielonego.
Najwyższy szczyt to wulkan Kibo (5 895 m n.p.m.) leżący w masywie Kilimandżaro. Najdłuższa rzeka to Nil (6 671 km długości), a największe jezioro to Jezioro Wiktorii (pow. 68 800 km²). Najniższy punkt to depresja jeziora Assal (153 m p.p.m.). Średnia wysokość kontynentu wynosi 658 m n.p.m. Najgłębsze jest jezioro Tanganika (1 435 m). Największym półwyspem w Afryce jest półwysep Somalijski (750 tys. km²). Największa wyspa Afryki to Madagaskar (587 tys. km²). Afryka ma najwięcej państw – 54 (z Saharą Zachodnią).
Geologia i tektonika [edytuj]
Afryka leży w całości na płycie afrykańskiej i częściowo na płycie arabskiej.
Płyta afrykańska złożona jest z trzech głównych platform tektonicznych: występującej na północy Platformy Saharyjskiej, położonej na południe od równika Platformy Afrykańskiej i obniżenia tektonicznego wypełnionego wodami Morza Czerwonego – Tarczy Nubijsko-Arabskiej.
Na znacznej części obszaru obserwujemy wychodnie tarcz prekambryjskich, pokryte gdzieniegdzie mezozoicznymi i kenozoicznymi pokrywami osadowymi. Na południu występują hercynidy – Góry Smocze, zaś na północy najmłodsze tektonicznie alpidy – góry Atlas wypiętrzone podczas fałdowań alpejskich.
Od Europy Afryka oddzielona jest Morzem Śródziemnym (najmniejsza odległość w Cieśninie Gibraltarskiej – 14 km), od Azji Kanałem Sueskim i Morzem Czerwonym; od zachodu Afrykę oblewa Ocean Atlantycki, od wschodu Ocean Indyjski; największa rozciągłość południkowa 8 tys. km, równoleżnikowa – 7,5 tys. km. Na zachodzie często padają ulewne deszcze, a temperatura może spaść do +10°Celsjusza. Prądy morskie sprawiają iż na północy jest bardzo zimno w nocy (temperatura zimą może spadać poniżej 0 °C), a w ciągu dnia temperatura latem dochodzi do +50 °C a niekiedy nawet przekracza tę wartość (szczególnie w głębi Sahary).
We wschodniej części kontynentu, na styku płyt afrykańskiej i arabskiej, wskutek rozwiniętej działalności endogenicznej uformował się potężny system rowów tektonicznych, ciągnących się od Morza Czerwonego aż do ujścia Zambezi, nazywany Ryftem Afrykańskim. Obszar ten nadal jest obszarem aktywnym tektonicznie, występują tu katastrofalne trzęsienia ziemi oraz wybuchy wulkanów (Kamerun 1959 r., Nyiragongo Zair 1977)
Bogactwa naturalne [edytuj]
Afryka jest kontynentem bardzo bogatym w zasoby naturalne, których wielkość nie została właściwie oszacowana, a wiele jest nieeksploatowanych. W starym podłożu Afryki znajduje się wiele cennych surowców metalicznych: rudy żelaza, niklu, miedzi, manganu, antymonu, chromu oraz bogate złoża złota, srebra, platyny, uranu i diamentów. W młodszych skałach występuje węgiel kamienny, ropa naftowa, gaz ziemny i inne surowce pochodzenia osadowego. Wiele krajów z tego korzysta i np. Libia i Nigeria są producentami ropy naftowej w skali światowej, Republika Południowej Afryki ma jedne z największych złóż złota i diamentów, Zambia jest jednym z największych producentów miedzi. Lasy tropikalne dostarczają cennego drewna, ale wyrąb prowadzony jest w zastraszająco szybkim tempie. Afryka jest jednym z głównych producentów kakao, manioku, bananów, kawy i herbaty. Zasoby energetyczne: ropa naftowa 13,3 mld t, gaz ziemny – 13,0 bln m³, węgiel kamienny – 50,2 mld t.
Fauna i flora [edytuj]
Pod względem bogactwa przyrody żaden inny kontynent nie dorównuje Afryce. Pełne spektrum klimatów: od gorących po zimne – rozwija niezwykle różnorodną roślinność. Umożliwiło to powstanie wielu gatunków zwierząt: mnóstwo ssaków, np. antylop, gazel i innych kopytnych. Bogaty jest również świat ptaków – ponad 1500 gatunków. Afrykę zamieszkują: najszybsze zwierzę lądowe – gepard, największy ptak – struś i największe zwierzę lądowe – słoń.
Tereny trawiaste [edytuj]
Na afrykańskich stepach i sawannach występuje ponad 20 gatunków ssaków roślinożernych: od ogromnej antylopy końskiej do maleńkiej antylopy karłowatej. Śladami grubej zwierzyny stadnej, a także ich drapieżnych wrogów np. lwów, podążają padlinożercy: hieny i sępy. Najczęściej spotykane zwierzęta to:
Tereny podmokłe [edytuj]
Tereny podmokłe Afryki kipią bogactwem flory i fauny, będąc siedliskiem między innymi krokodyli, hipopotamów, gatunków żyjących na terenach zalewowych, np. antylop kob, a także ryb, z których wyróżnić można okonia nilowego a także rybę tygrysią. Najczęściej spotykane zwierzęta oraz rośliny:
Tereny pustynne [edytuj]
Do afrykańskich pustyni zalicza się: największą na świecie – Saharę, pustynie Rogu Afryki, Kalahari oraz pustynię Namib. Choć pustynie wydają się lądem pozbawionym życia, są domem dla wielu zwierząt i ptaków, takich jak: drop czy stepówka. Najczęściej spotykane zwierzęta oraz rośliny:
i inne.
Tereny górzyste [edytuj]
Ruwenzori zwane także Górami Księżycowymi, Mount Kenia i Kilimandżaro posiadają różnorodną faunę i florę. Gryzonie zamieszkują torfowiska, z kolei nektarnik szkarłatnoboki żyje w ścisłym związku z ogromnymi lobeliami. Roślinność górzystych terenów dostarcza przykładów najbardziej oryginalnej wegetacji na świecie. Rośliny, które gdzie indziej uzyskują umiarkowane rozmiary, tutaj wyrastają na giganty, niektóre z nich osiągają wysokość 8 metrów. Najczęściej spotykane zwierzęta oraz rośliny:
Lasy deszczowe [edytuj]
Lasy deszczowe dominują w zachodniej części Afryki Środkowej. Roślinożercy, np. goryle karmią się liśćmi licznych tu drzew. Owoce które spadają z koron drzew, dają pożywienie świniom i jeżozwierzom, a inne zwierzęta, takie jak łuskowce leśne, żywią się w koronach drzew. Najczęściej spotykane zwierzęta oraz rośliny:
Ssaki zagrożone wyginięciem [edytuj]
Klasyfikuje się je jako: krytycznie zagrożone (CR), zagrożone (EN), narażone (VU). Występuje stała tendencja przechodzenia ssaków do grup „bardziej” zagrożonych a w przypadku krytycznie zagrożonych następuje całkowity zanik występowania lub zanik występowania „dziko” – osobniki żyją tylko w ogrodach zoologicznych. Afryka jest szczególnie narażona na utratę wielu gatunków ssaków: bogactwo i różnorodność występowania i wszechobecna korupcja, kłusownictwo, bieda. Oprócz znanych ssaków zaliczanych do grupy krytycznie zagrożonych takich jak czarny nosorożec czy goryle górski i goryle zachodnie do tej samej grupy ssaków krytycznie zagrożonych należą także np. ssaki z rodziny krętorogich: antylopy (adaks i antylopa Huntera), gazela dama, koziorożec abisyński. Także osioł afrykański (Etiopia, Somalia, Erytrea), zając Bunolagus monticularis (RPA), ssaki z rodzin: ryjówkowatych, myszówkowatych, rudawkowatych, makakowatych, lemurowatych i wiele innych. Lista zagrożonych wyginięciem organizmów znajduje się w Czerwonej Księdze Gatunków Zagrożonych – publikowanej przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody i Jej Zasobów (IUCN).
Ludność [edytuj]
Jedna ósma ludności świata mieszka w Afryce, głównie wzdłuż północnego i zachodniego wybrzeża, a także wzdłuż żyznych dolin rzecznych. Chociaż ludzie przeważnie żyją w małych wioskach, coraz większa ich liczba migruje do miasteczek i metropolii w poszukiwaniu pracy i lepszego życia. Około trzydziestu metropolii na kontynencie przekroczyło milion mieszkańców i w związku z tym nasila się wiele problemów: bezrobocie, dzielnice nędzy (tzw. slumsy), brak szpitali, szkół, środków transportu, sieci wodociągowej, kanalizacji. Wskaźniki urodzeń w wielu krajach są wysokie, a rodziny wielodzietne. Blisko połowa populacji Afryki nie osiągnęła jeszcze piętnastego roku życia. Północna część Afryki jest zamieszkana głównie przez Berberów, Arabów, różne plemiona i narody etiopskie oraz narody używające języka arabskiego choć nie będące Arabami jak np. Egipcjanie. Afryka subsaharyjska (tzw. "Czarna Afryka" na południe od Sahary,) liczy około 1500 ludów, czyli grup o tej samej kulturze, zaliczających się do rasy negroidalnej. W Afryce Płd.-Wsch.: Tanzania, Kenia, RPA – czy na wyspach: Mauritius, Seszele, dużą część mieszkańców stanowią przybysze z Indii. Sporą część ludności Republiki Południowej Afryki stanowią biali, pochodzący głównie z Wielkiej Brytanii, Holandii, Francji i Niemiec a wyspę Madagaskar zamieszkują Malgasze. Trudności, jakie przeżywa Afryka spowodowane są kolonialną przeszłością (w różnych aspektach) - przeszłością, która opóźniła proces tworzenia się samodzielnych państw a pozostawiła m.in problem sztucznych granic, problemy etniczne, polityczne, gospodarcze i inne.
W Afryce występuje ponad 1000 języków. Niektóre, stosowane w kontaktach handlowych, stały się językami wehikularnymi, umożliwiając porozumiewanie się ludom o różnych językach ojczystych. Taką rolę pełni między innymi język hausa w części Afryki Zachodniej czy też suahili w Afryce Wschodniej.
Afryka jest uznawana za kolebkę rodzaju ludzkiego. Dowodzą tego badania naukowe i wykopaliska archeologiczne prowadzone na południu kontynentu (na obecnym obszarze RPA). Odkryto tam szczątki praczłowieka, którego wiek ocenia się na 4 mln lat. W miarę upływu czasu zasiedlał on obszary Afryki najbardziej położone na północ. Około 35-40 tys. lat temu, już jako człowiek rozumny dotarł do Azji.
Religie [edytuj]
Od VIII wieku handel, podboje i kolonializm przyczyniły się do pojawienia w Afryce religii monoteistycznych, takich jak islam. W Afryce Północnej islam zajął całkowicie miejsce religii tradycyjnych, których wyznawcy często czcili swych przodków. W państwie Aksum w połowie IV wieku przyjęto chrześcijaństwo.
Wierzenia rdzennych ludów Afryki [edytuj]
Na pierwotne wierzenia ludów afrykańskich składał się szereg religii politeistycznych, właściwych dla danego ludu lub grupy ludów. Religie te nie pozostawały we wzajemnych związkach, jakkolwiek istniały pewne podobieństwa między wierzeniami różnych plemion i ludów, zwłaszcza sąsiadujących lub spokrewnionych ze sobą, niemniej jednak w żadnym wypadku nie można mówić o istnieniu jakiejkolwiek wspólnej dla plemion i ludów Afryki mitologii. Część z tych religii wymarła jeszcze w starożytność (np. religia starożytnego Egiptu czy przedchrześcijańskie i przedislamskie wierzenia Kabylów), zaś inne wierzenia są nadal żywe, choć liczba wyznawców systematycznie spada; dotyczy to zwłaszcza wierzeń ludów Afryki subsaharyjskiej. Wśród najważniejszych bóstw poszczególnych religii wymienić można takie nazwy jak m.in.: Abiku, Afefe, Chuku, Garang, Makumba, Nsissim, Anansi, Ogun, Oja, Sankofa, Szango i inne.
Kult przodków [edytuj]
Społeczności w wielu rejonach Afryki posiadały święte miejsca, gdzie przynoszono dary dla duchów zmarłych przodków. Dziś podczas dorocznych świąt i festiwali członkowie społeczności noszą specjalne maski, tańczą i opowiadają legendy o dokonaniach i zaletach przodków.
Islam [edytuj]
Około 800 n.e. Arabowie z Bliskiego Wschodu wprowadzili do Afryki Północnej islam. Od początku XI w. głównie dzięki kontaktom handlowym islam rozprzestrzenił się przez Saharę do Afryki Zachodniej, a wzdłuż rzeki Nil aż do Sudanu i dalej po Tanzanię i wyspę Zanzibar.
Chrześcijaństwo [edytuj]
Już od pierwszych wieków naszej ery chrześcijaństwo rozpowszechniało się na terenie Etiopii i Egiptu. W połowie IV wieku, za panowania króla Ezamy, chrześcijaństwo przyjęto w państwie Aksum. Później w czasach kolonialnych Europa wysyłała misjonarzy do Afryki, aby zakładali szkoły i kościoły a także nawracali Afrykanów na chrześcijaństwo. Próbowano także wykorzenić tradycyjne religie afrykańskie, często karząc tych którzy je praktykowali.
Voodoo [edytuj]
W XIX w. w koloniach karaibskich tradycyjny kult przodków połączono z chrześcijaństwem (synkretyzm religijny). Tak powstała religia zwana voodoo. Chociaż religia voodoo kojarzy się z rejonem Karaibów to w Afryce w 1996 r. w Beninie (dawniej Dahomej) została oficjalnie uznana za religię wyznawaną przez ponad 50% społeczeństwa Beninu. Benin jest kolebką voodoo/ wudu, która to religia czy kult bóstw istnieje pod taką bądź inną nazwą w wielu innych regionach czarnej Afryki i Ameryki Południowej. W Beninie tradycyjną religią był (jest) animizm, a jego wyznawcy za najwyższego boga uznają Mawu. Wyobraża go wiele drugorzędnych bóstw, czyli wudu, którym w określone święta składa się ofiary. Na przykład Hewioso to bóg grzmotu, a bóg Zangbeto podobno chroni w nocy pola rolników. Niższą pozycję wobec tych wudu zajmują pomniejsze bóstwa, uważane też za duchy zmarłych. Praktykowany jest więc kult przodków. W wielu domach można znaleźć asen, czyli swego rodzaju mały parasol z kutego żelaza, zdobiony symbolami ku czci zmarłego krewnego.
Do nawiązania kontaktu z tymi bogami potrzebny jest pośrednik – kapłan fetyszystyczny (mężczyzna lub kobieta). Umiejętności komunikowania się z bóstwami oraz innymi duchami nabywa po trzyletnim pobycie w zakonie fetyszystycznym. Kapłani wudu tworzą wpływową hierarchię, która ogromnie oddziałuje na życie Benińczyków.
Wyznawcy tego kultu wierzą, że duch zmarłego może wrócić i zabić innych członków rodziny. Niejeden sprzedaje swój dobytek lub zaciąga olbrzymie długi, aby pokryć koszty związane z ofiarami ze zwierząt i wystawnymi ceremoniami, mającymi przebłagać zmarłych krewnych. W rezultacie niektóre rodziny popadają w ubóstwo.
Do Ameryki wudu dostało się prawdopodobnie z niewolnikami z terenów dzisiejszego Beninu. Na początku XVII wieku Kpassè, władca królestwa Hueda, nawiązał "stosunki handlowe" z francuskimi, angielskimi i portugalskimi handlarzami niewolników, którym król sprzedawał swoich poddanych. W Grehue, obecne Whidah, ładowano ich na statki i wywożono głównie na Haiti, Antyle Holenderskie i do Ameryki Północnej. Handel niewolnikami trwał od XVII do pocz. XVIII w.
Historia Afryki [edytuj]
Cywilizacja w Afryce pojawiła się ponad 5000 lat temu, gdy powstał starożytny Egipt. Około 2500 lat temu w Afryce subsaharyjskiej rozwijało się także wiele innych królestw. Sahara była naturalną barierą oddzielającą ten teren od reszty świata do czasu przyjazdu arabskich handlarzy w VIII w. Przybycie Europejczyków w XV w. i związany z tym handel niewolnikami oraz europejski imperializm miały ogromny wpływ na kontynent. Choć w latach siedemdziesiątych XX wieku wszystkie narody afrykańskie były już niepodległe, to współczesna Afryka wciąż walczy ze skutkami kolonialnej przeszłości, a także problemami środowiska naturalnego.
Pierwsi mieszkańcy [edytuj]
Ludzie zamieszkują Afrykę od ponad 4 mln lat. Sahara była kiedyś żyznym terenem, bogatym w roślinność i zwierzęta, ale tysiące lat temu wyschła a ludzie przenieśli się na południe, by uprawiać rolnictwo na sawannach.
Rysunki naskalne [edytuj]
Rysunki na skałach i kościach często przedstawiały codzienne zajęcia, takie jak taniec, polowanie na zwierzęta oraz łowienie ryb. Malarze używali tłuszczu zwierzęcego z dodatkiem barwników roślinnych.
Kultura Nok [edytuj]
Najwcześniejsze ślady osadnictwa z epoki żelaza przypisuje się kulturze Nok (500 p.n.e. – 200 n.e.), która istniała na terenie obecnej Nigerii. Ludzie Nok żyli we wspólnotach rolniczych wytwarzali żelazną broń i narzędzia rolnicze a także wykonywali piękne rzeźby z terakoty.
Starożytne państwa [edytuj]
Położenie północnej Afryki sprzyjało prowadzeniu handlu z zachodnią Azją. Spowodowało to rozwój bogatych królestw, takich jak np. Meroe (obecnie Sudan, ok. 600 p.n.e. do 350 n.e.) czy Aksum (państwo oparte na handlu północnej Etiopii, ok. 100 p.n.e. do 1000 n.e). W ten sam sposób w Afryce Zachodniej rozwinęła się Ghana.
Meroe [edytuj]
Z miasta Meroe Kuszyci kontrolowali handel nad Morzem Czerwonym i rzeką Nil od 600 p.n.e. Zajmowali się eksportem dóbr luksusowych, takich ja np. strusie pióra czy skóry lamparta, budowali także piękne świątynie, a nad grobami swoich zmarłych stawiali piramidy o płaskich szczytach.
Aksum [edytuj]
W połowie IV w. n.e. za sprawą kupców syryjskich przyjęto w Aksum chrześcijaństwo. Od tego czasu Aksum zasłynęło jako święte miasto. Następnie przejęło ono władzę nad imperium Meroe. Ludzie z Askum budowali kamienne stele, aby oznaczyć grobowce swych królów.
Ghana [edytuj]
Ghana jest najstarszym państwem "Czarnej Afryki". Źródłem jej niezmierzonego bogactwa było złoto, podlegające królewskiemu monopolowi. Kraj wraz ze swoją stolicą Kumbi-Saleh stał się miejscem, gdzie krzyżowały się ważne szlaki handlowe. Wśród nich istotną rolę pełnił szlak transsaharyjski łączący kraje Maghrebu z Czarną Afryką dostarczająca cennego drewna, złota, srebra, orzeszków kola, kości słoniowej i niewolników. Zmierzch potęgi nastąpił pod koniec XI wieku, gdy Ghana została podbita przez islamskich Almorawidów. Złote artefakty, które przetrwały do dzisiejszych czasów, świadczą o niebywałym bogactwie tego królestwa.
Mali [edytuj]
W XI wieku Sundżata z rodu Keita objął władzę w muzułmańskim państwie Mali, Wykorzystał upadek Ghany, przyłączył jej terytorium i utworzył jedno z najbardziej rozległych państw Afryki Zachodniej, którego prawdziwym klejnotem było miasto Timbuktu. Szczyt swojego rozwoju osiągnęło za panowania Musy Wielkiego. O jego wyprawie do Mekki w 1324 roku w otoczeniu 600 niewolników i 60 000 tragarzy wieści dotarły nawet do Europy.
Państwa Kanem [edytuj]
Powstały między XI i XV wiekiem i bardzo szybko zostały nawrócone na islam, przez Arabów. Poza ich nazwami: Kanem, które leżało nad jeziorem Czad, Bornu (zob. Kanem-Bornu), Wadaj, Dar Fur, wiemy o nich niewiele.
Państwa na zachodnim wybrzeżu [edytuj]
W XV wieku Portugalczycy odkryli wielkie państwa: Benin w delcie Nigru i terenach przyległych oraz Kongo u ujścia rzeki o tej samej nazwie. Benin istniał od około XI wieku, a począwszy od XIV wieku rozwijała się tam wspaniała sztuka (wyroby z brązu i kości słoniowej. Państwo to przetrwało aż do do angielskiego podboju w XIX wieku. Królestwo Konga przyjęło chrześcijaństwo w XVI wieku pod wpływem Portugalczyków. Ta afrykańsko-chrześcijańska cywilizacja upadła na przełomie XVIII i XIX wieku.
Już w latach 70. XV wieku Portugalczycy handlowali miedzią, mosiądzem, złotem i niewolnikami z Beninem w Afryce Zachodniej. W latach 80. XV w. przybyli na Wyspy Św. Tomasza i Książęcą w Zatoce Gwinejskiej, tuż przy wybrzeżu afrykańskim. Założyli plantacje cukru i zmuszali Afrykanów (najczęściej porwanych w Senegalu i Gambii) do niewolniczej pracy na plantacjach. Był to początek europejskiej dominacji w Afryce.
Songhaj [edytuj]
Songhajowie, których ziemie zostały w XIV wieku włączone do Mali, przyjęli islam i utworzyli w XV wieku własne państwo Songhaj. Pod rządami Sonni Alego (1464-1492) Songhaj objął cały obszar środkowego Nigru. W 1591 roku państwo upadło, pokonane przez Marokańczyków.
Monomotapa [edytuj]
Dzisiejsze terytorium Zimbabwe i Mozambiku zostało podbite w XV wieku przez przywódcę ludów Bantu, nazwanego przez Portugalczyków Monomotapa. Pierwszą stolicą państwa, które nazwę przyjęło od imienia władcy, zostało Zimbabwe. Do ostatecznego upadku Monomotapy przyczyniły się najazdy sąsiednich ludów w pierwszej połowie XIX wieku.
Kolonializm [edytuj]
W XIX w. Europejczycy skolonizowali prawie całą Afrykę, wprowadzając korzystny dla siebie porządek ekonomiczny. Afrykanów wykorzystywano do pracy na plantacjach lub przy wydobywaniu cennych kruszców i surowców mineralnych. Zyski z ich pracy napędzały rozwój gospodarczy w Europie i Ameryce. W okresie tym niewolnictwo osiągnęło apogeum, ponieważ na niewolniczą pracę Afrykanów był wielki popyt na wielkich plantacjach na kontynencie amerykańskim (wyjątkiem była w tym czasie Wielka Brytania i jej kolonie – w 1833 r. Anglicy wprowadzili zakaz handlu i posiadania niewolników w Imperium Brytyjskim). Niewolnik pracował na plantacji średnio 7 lat, ale jego zakup "zwracał się" już po roku.
Potomkowie niewolników [edytuj]
Haniebny handel niewolnikami rozrzucił po obu Amerykach i Europie około 20 milionów Afrykanów, znacznie osłabiając kulturę afrykańską i wpływając na jej dalsze dzieje aż po czasy współczesne. Po wielu latach rozproszeni po świecie potomkowie tamtych niewolników utworzyli (chcąc-niechcąc) specyficzną formę "afrykańskiej diaspory", choć lepiej powiedzieć "społeczności" gdyż termin "diaspora" nie pasuje do cech i sytuacji potomków afrykańskich niewolników. Trudno nazwać jednym słowem potomków ludzi porwanych, przewiezionych na inne kontynenty, nie wiedzących (z nielicznymi wyjątkami) z jakiego rejonu Afryki zostali uprowadzeni, nie wiedzących jakim językiem mówili ich przodkowie – ludzi, których łączy jedynie to, że ich przodkowie pochodzą z kontynentu afrykańskiego, że wszyscy zostali przewiezieni statkami i sprzedani jako niewolnicy a oni sami mają "czarny" kolor skóry. Współcześnie potomkowie niewolników z Afryki są: w USA – Amerykanami (lub afro-Amerykanami), w Brazylii – Brazylijczykami, na Haiti – Haitańczykami itd. W niektórych krajach Ameryki Płd. są większością społeczeństwa lub bardzo poważną jego częścią (Antyle, Brazylia). Pierwszym niepodległym państwem w Ameryce Południowej było Haiti, w którym władzę sprawowali murzyni i mulaci po zwycięskim powstaniu na przełomie XVIII i XIX wieku.
Walka o Afrykę [edytuj]
W 1884 r. przywódcy europejscy zdecydowali, że ich kraje mogą uznać terytoria afrykańskie zajęte przez Europejczyków za swe kolonie. Do 1902 roku cała Afryka, z wyjątkiem Liberii oraz Etiopii była skolonizowana.
Afrykański ruch oporu [edytuj]
Afrykanie zawzięcie walczyli z kolonializmem. Etiopczycy bili się o utrzymanie niepodległości do 1936 r., Zimbabwe i Sudan wzniecały powstania przeciwko Brytyjczykom (1896 i 1920), plemiona w Angoli próbowały obalić rządy Portugalczyków (1902), w Namibii i Tanzanii tysiące osób zostało zabitych w powstaniach przeciwko Niemcom (1904-1908), a w Nigerii lokalne plemiona wznieciły powstanie przeciwko brytyjskim rządom (1920).
Wojny burskie [edytuj]
Dwie Wojny burskie pochłonęły blisko 60 000 ofiar.
I i II wojna światowa [edytuj]
Choć obie wojny światowe dotyczyły głównie Europy, tysiące mieszkańców Afryki straciło życie, gdy kolonialni władcy siłą wcielali ich do swych armii. Jedną z przyczyn I wojny światowej były wynikające z kolonizacji niemieckie pretensje i urazy wobec pozostałych krajów europejskich. Z kolei w czasie II wojny światowej Afryka Północna stała się polem walki, kiedy włoskie i niemieckie wojska najechały terytoria afrykańskie rządzone przez Francję i Wielką Brytanię.
I wojna światowa [edytuj]
Walki na kontynencie afrykańskim toczyły się z różnym natężeniem na terenach czterech kolonii niemieckich: Togo, Kamerun, Niemiecka Afryka Południowo-Zachodnia czyli dzisiejsza Namibia i w Niemieckiej Afryce Wschodniej – Tanganice (z grubsza biorąc terytorium dzisiejszej Tanzanii) a także w pobliżu ich granic. Przeciwko Niemcom walczyły wojska brytyjskie, francuskie i belgijskie. Żadna z niemieckich kolonii nie była w stanie stawić poważniejszego oporu ofensywom licznych dobrze zaopatrywanych wojsk alianckich. Walki zakończyły się już na początku 1916 r. zajęciem stolic, głównych miast i terytoriów kolonii niemieckich. Na terenie Tanganiki walki trwały dłużej – nawet do zakończenia wojny w Europie. Były to walki o charakterze partyzancko-nękającym a nieliczne, zdyscyplinowane i dobrze dowodzone oddziały niemieckie często uzupełniały uzbrojenie (z powodu braku dostaw z Europy) zdobywając je na wojskach ententy. I wojna światowa na kontynencie afrykańskim miała niewielkie znaczenie dla przebiegu całej wojny światowej. Wojska wszystkich armii kolonialnych walczących w Afryce bazowały na żołnierzach Afrykanach – którzy ilościowo wielokrotnie przewyższali swoich dowódców, oficerów i podoficerów (askarysi).
Kiedy w 1914 r. wybuchła I wojna światowa, Egipt i Sudan były już uzależnione od Wielkiej Brytanii. Wojska tureckie walczące po stronie Państw Centralnych próbowały opanować strategiczny punkt jakim była strefa kanału sueskiego. Oprócz niepowodzeń armii tureckiej bezpośrednio na froncie spore znaczenie miała dywersja w krajach arabskich należących do Imperium osmańskiego. Arabowie na półwyspie Arabskim (dzisiejsza Arabia Saudyjska) a także w Palestynie i Syrii walczyli przeciw Turkom. (W latach 1916-1918 pomagał im w tym ekscentryczny Anglik, żołnierz i pisarz Thomas Edward Lawrence (1888-1935), znany jako Lawrence z Arabii) W rezultacie nie udało się na północy przenieść działań wojennych na kontynent afrykański, Egipt pozostał pod brytyjskim protektoratem a formalną niepodległość uzyskał w 1922 r.
W konsekwencji przegranej wojny Niemcy utraciły wszystkie swoje kolonie, którymi w Afryce podzieliły się Wielka Brytania, Francja i Belgia. Cząstki, które miały być tzw. terytoriami mandatowymi Ligi Narodów faktycznie powiększyły stan posiadania zwycięskich państw kolonialnych.
II wojna światowa [edytuj]
Faszystowskie Włochy w latach 1935-1936 podbiły Etiopię. W chwili wybuchu II wojny światowej do Włoch należały oprócz podbitej Etiopii: Erytrea, Somalia i Libia. 10 czerwca 1940 r. Włochy przystąpiły do wojny u boku Niemiec. W sierpniu 1940 Włosi zajęli Somali Brytyjskie i kilka przygranicznych miejscowości w Kenii i Sudanie, a 13 września uderzyli z Libii na Egipt, broniony przez ok. 36. tys żołnierzy z różnych krajów Brytyjskiej Wspólnoty Narodów pod dowództwem gen. A.P. Wavella. Włosi posuwali się dalej aż do Sidi Barani, ale w grudniu 1940 r. po kontrataku gen. Wavella, wspieranego przez wojska pancerne zostali odepchnięci. Wavell odzyskał Sidi Barani, biorąc ok. 120 tys. jeńców i maszerował dalej, zdobywając Tobruk, Benghazi i Cyrenajkę. Przeciwnatarcie wojsk brytyjskich rozpoczęte 8 grudnia 1940 r. zakończyło się wyparciem Włochów z Egiptu i Cyrenajki. Na początku 1941 r. działania zaczepne wojsk brytyjskich doprowadziły do zajęcia wszystkich posiadłości włoskich w Afryce Wschodniej, odzyskania Somali Brytyjskiego, opanowania Erytrei, Somali Włoskiego i wyzwolenia Etiopii. W lutym 1941 Niemcy przerzucili do Trypolitanii korpus ekspedycyjny, którym dowodził generał Erwin Rommel – Afrika Korps. Od października 1940 do marca 1942 w działaniach wojennych w Afryce Północnej uczestniczyła polska Brygada Strzelców Karpackich. Brytyjczycy opuścili twierdzę Tobruk i wycofali się na Wschód. W Tobruku pozostawili garnizon złożony przede wszystkim z Australijczyków, który bronił się od kwietnia 1941 r. do czerwca 1942 r. Aby wzmocnić Tobruk, dowództwo brytyjskie skierowało do Tobruku w sierpniu 1941 r. Samodzielną Brygadę Strzelców Karpackich pod dowództwem gen. Stanisława Kopańskiego. Przybycie Polaków odciążyło Australijczyków w Tobruku i pozwoliło im się wyrwać z oblężenia, zdobyć Rezegh i połączyć z oddziałami 8 Armii gen C. Auchinlecka. Polska brygada, licząca ok. 4 tys. żołnierzy i oficerów, brała udział w walkach na pierwszej linii frontu do grudnia 1941 r., kiedy to Brytyjczycy wyzwolili twierdzę. 18 listopada 1941 r. wojska brytyjskie rozpoczęły znad zachodniej granicy Egiptu natarcie w kierunku na Tobruk, zmuszając w końcu grudnia Niemców i Włochów do odwrotu. W połowie stycznia 1942 r. ofensywa brytyjska została zatrzymana pod El-Egejlą. 21 stycznia 1942 r. wojska niemiecko-włoskie przeszły do przeciwnatarcia w kierunku na Egipt i do 1 lipca 1942 osiągnęły El-Alamejn, gdzie zostały zatrzymane przez gen Auchinlecka. 23 października gen B.L. Montgomery rozpoczął działania ofensywne. Do ataku ruszyło 1200 czołgów. Rommel z powodu braku paliwa mógł przeciwstawić im tylko 500 gotowych do walki. Nie odzyskał już inicjatywy i nastąpił odwrót wojsk niemiecko-włoskich do Libii. Bitwa ta nazwaną bitwą pod El-Alamejn była początkiem ostatecznego końca kampanii północno-afrykańskiej. W listopadzie 1942 r. wojska brytyjsko-amerykańskie dokonały inwazji w Afryce Północno-Zachodniej – operacja "Torch" ("Pochodnia") pod dowództwem generała Dwighta Eisenhowera, lądując w rejonie Casablanki nad Atlantykiem oraz Algieru i Oranu nad Morzem Śródziemnym. Stacjonujące w Afryce północno-zachodniej wojska francuskie podległe rządowi Vichy stawiły tylko nieznaczny opór siłom inwazyjnymi i na podstawie układu z 13 listopada przeszły na stronę aliantów. Siły niemiecko-włoskie dostały się między armie alianckie atakujące od Wschodu i Zachodu. W marcu 1943 r. Rommel został odwołany do Niemiec. Wojska sprzymierzonych rozwijając ofensywę z Cyrenajki i Algieru zbieżnie na Tunis, zdobyły Tobruk, Trypolis a 7 maja 1943 r. miasto Tunis, biorąc do niewoli ok. 250.tys. jeńców. Między 9 a 13 maja 1943 skapitulowały ostatnie oddziały wojsk niemiecko-włoskich w Afryce Północnej. W rezultacie przegranej wojny, (podobnie jak po I wojnie światowej Niemcy) Włochy utraciły swoje kolonie afrykańskie.
Rozpad systemu kolonialnego [edytuj]
Po II wojnie światowej wielu Afrykanów chciało, by rządy kolonialne się zakończyły i by mogli sami rządzić własnymi państwami. Potęgi kolonialne, takie jak Francja, Portugalia i Wielka Brytania, zwalczały jednak te dążenia. Do krwawych walk o niepodległość doszło np. w Algierii, Kenii (powstańcy Mau Mau), Mozambiku, Angoli i Rodezji (dzisiejsze (Zimbabwe). Do końca lat 60. XX wieku większość afrykańskich państw uzyskała niepodległość, ale problemy polityczne, ekonomiczne i inne pozostały a nawet uległy zwielokrotnieniu. W 2 połowie XX w. państwom kolonialnym przestało opłacać się "posiadanie" terytoriów zależnych – kolonii, albowiem pociągało to za sobą różnego typu spore wydatki. O wiele łatwiej było przyznać/uznać niepodległość jakiegoś kraju i w dalszym ciągu ciągnąć zeń korzyści gospodarcze nie mając żadnych zobowiązań. Masowo przyznawano prawa do niepodległości tak, że w roku 1960 powstało aż 17 nowych państw na kontynencie afrykańskim. Rok ten nazwano "rokiem Afryki".
Złote Wybrzeże [edytuj]
Po II wojnie światowej dążenie antykolonialne wzmocniły się. Jedną z pierwszych kolonii, która uzyskała niepodległość, była brytyjska kolonia Ghana – Złote Wybrzeże – 1957 r. Ghana (swą nazwę wzięła od potężnego niegdyś starożytnego królestwa afrykańskiego). Pierwszym premierem nowo powstałego państwa został Kwame Nkrumah (1909-1972). W 1960 r. Nkrumah ogłosił Ghanę republiką, a siebie dożywotnim prezydentem. W miarę upływu czasu stał się bezwzględnym dyktatorem i coraz bardziej oddalał swój kraj od zachodniego świata. W roku 1966 r. przewrót wojskowy obalił rządy Nkrumaha.
Wojna w Angoli [edytuj]
W 1961 r. mieszkańcy Angoli wywołali rewoltę przeciwko kolonialnemu rządowi w Portugalii. Gdy armia portugalska pokonała rebeliantów, ci uciekli do Zairu. Tam stworzyli ruch niepodległościowy, a w Angoli rozpoczęli wojnę partyzancką. W 1974 r. w Portugalii miała miejsce tzw. Rewolucja goździków. Jej rezultatem było m.in. przyznanie praw do niepodległości dla wszystkich portugalskich kolonii. W 1975 r. Angoli przyznano niepodległość. Po jej uzyskaniu rozgorzała wojna domowa między trzema ugrupowaniami niepodległościowymi, które chciały rządzić Angolą: MPLA, FNLA i UNITA. Jedną ze stron wspierały oddziały wojskowe Republiki Południowej Afryki, drugą Kuby. Oprócz tego ugrupowania te były wspierane przez Związek Radziecki i USA. Walczące strony zgodziły się na zawieszenie broni w 1994 r. Jednak wciąż (2010 rok) trudno mówić o stabilizacji i pokoju w Angoli.
Organizacja Jedności Afrykańskiej [edytuj]
W roku 1963 szefowie 30 niezależnych państw afrykańskich utworzyli Organizację Jedności Afrykańskiej (OJA). Celem tej organizacji było rozwijanie ekonomicznej i politycznej współpracy pomiędzy państwami afrykańskimi oraz pomoc koloniom w odzyskaniu niepodległości. W 2002 r. organizacja przestała istnieć i na jej miejsce powołana została Unia Afrykańska
Apartheid [edytuj]
U schyłku lat 70. XX wieku jedynie Republika Południowej Afryki usiłowała utrzymać władzę w rękach białej mniejszości. "Biały" rząd uchwalił w 1948 r. ustawę o podziale rasowym, która klasyfikowała ludność ze względu na rasę. Zgodnie z tą ustawą ci, których uznano za czarnych, kolorowych lub Azjatów, mieli mniej praw. Apartheid został obalony w 1994 r.
Nowoczesna Afryka [edytuj]
Bogata w minerały Afryka posiada rozwijający się przemysł wydobywczy, który jednakże nie należy do Afrykanów. W ostatnim czasie powstało dużo fabryk, które specjalizują się w montażu importowanych części elektronicznych, które również nie należą do Afrykanów.
Surowce [edytuj]
Afryka jest bogata w surowce mineralne, które często stanowią opłatę za broń oraz są powodem konfliktów zbrojnych. Na przykład wydobycie koltanu oraz pochodnych rud tantalu (surowiec konieczny np. w przemyśle elektrotechnicznym), zostało zakazane przez ONZ na terenie konfliktu w Demokratycznej Republice Konga. Mimo to, wydobycie trwa.
- Zobacz: Wydobycie Koltanu
Turystyka [edytuj]
Ponad sto lat temu rządy krajów wschodnioafrykańskich wprowadziły rezerwaty i parki, by chronić dzikie zwierzęta przed myśliwymi i kłusownikami. Dzisiaj turyści płacą za pobyt w parkach i możliwość wyjazdu na safari, aby oglądać afrykańskie zwierzęta w ich środowisku naturalnym. Słynny jest Park Narodowy Serengeti w Tanzanii, który powstał w dużym stopniu dzięki inicjatywie i staraniom Bernharda Grzimka i jego syna Michaela – niemieckich zoologów.
Eksploatacja środowiska [edytuj]
Na ogromnych, na wpół jałowych połaciach Afryki, np. Somalii, ziemia stopniowo zamienia się w pustynię (pustynnienie). Od lat 50. XX w. średnie roczne opady deszczu są coraz niższe, ziemia coraz bardziej wysycha. Mieszkańcy często eksploatowali ją pod uprawy, a także wycinali lasy z przeznaczeniem drewna na opał.
Wiejskie wspólnoty [edytuj]
Rolnicy (głównie kobiety) zakładają wspólnoty, aby produkować żywność, którą następnie sprzedają na lokalnym rynku. Pozwala to na uniknięcie sytuacji, która zdarzała się wcześniej – farmerzy zmuszani byli do uprawy produktów pożądanych na rynku europejskim (kawa, orzeszki ziemne, kakao i bawełna), które następnie sprzedawali dużym europejskim firmom. Nie mogąc uprawiać dla siebie podstawowych roślin jadalnych, np. ryżu, musieli kupować drogie produkty zagranicą.
Sport [edytuj]
Postacią kultową/symbolem wśród sportowców kontynentu afrykańskiego (i nie tylko) jest Abebe Bikila – maratończyk z Etiopii, który dwukrotnie zdobył złoty medal w tej konkurencji: IO w Rzymie w 1960 r. (Roku Afryki) i IO w Tokio w 1964 r., za każdym razem ustanawiając rekord olimpijski. Po pierwszy złoty medal biegł na bosaka. Od Igrzysk Olimpijskich w Rzymie do olimpiady w Pekinie Etiopia zdobyła łącznie 38 medali (w tym 19 złotych) i wszystkie w biegach na różnych dystansach (najkrótszy z nich to 3000 m z przeszkodami, gdy Eshetu Tura zdobył brązowy medal na IO w Moskwie w 1980 r.). Najlepsi biegacze długodystansowi i maratończycy pochodzą głównie z Etiopii, Kenii i Maroka.
Sport – Igrzyska Olimpijskie [edytuj]
We wszystkich olimpiadach (do IO w Pekinie włącznie) kraje afrykańskie zdobyły łącznie 314 medali: 90 złotych, 103 srebrne i 121 brązowych. Najwięcej Kenia (72 medale w tym 22 złote) i RPA (70 medali w tym 20 złotych). Medale olimpijskie zdobyło 25 państw afrykańskich – a 28 krajów uczestniczących w IO nie zdobyło ani jednego medalu (Angola, Benin, Botswana, Burkina Faso, Rep. Zielonego Przylądka, Rep. Afryki Środkowej, Czad, Komory, obydwa Konga, Gabon, Gambia, Gwinea, Gwinea Bissau, Gwinea Równikowa, Lesotho, Liberia, Libia, Madagaskar, Malawi, Mali, Mauretania, Rwanda, Wyspa Św. Tomasza i Książęca, Seszele, Sierra Leone, Somalia i Suazi).
Co ciekawe kraje Afryki biorą udział w zimowych IO – niektóre po 4-5 razy ale nie zdobyły ani jednego medalu.
- źródło analizy – zestawienie medali olimpijskich Medal Table w angielskiej edycji Wikipedii
Kultura [edytuj]
Literackie nagrody Nobla [edytuj]
- 1986 Wole Soyinka – Nigeria,
- 1988 Nagib Mahfuz – Egipt,
- 1991 Nadine Gordimer – RPA,
- 2003 John Maxwell Coetzee – RPA
Muzyka rozrywkowa [edytuj]
 |
Ta lista lub artykuł przeglądowy wymaga określenia jasnych kryteriów wyboru. Kryteria powinny być poparte źródłami, nie mogą naruszać zasady neutralnego punktu widzenia, należy też unikać próżnych wyrażeń takich jak "znani", "najlepsi" itd. Kryteria możesz omówić w dyskusji artykułu. Zobacz też: Zasady tworzenia list. |
Niektórzy wykonawcy (kompozytorzy, piosenkarze, muzycy), popularni również w Europie i Amerykach:
- Cesária Évora – piosenkarka z Republiki Zielonego Przylądka,
- Afric Simone – piosenkarz z Mozambiku (Ramaya, Hafanana),
- Khadja Nin – piosenkarka z Burundi (Sambolera),
- Amr Diab – piosenkarz z Egiptu,
- Khaled (Cheb Khaled) – piosenkarz z Algierii, "król" muzyki raï (Aïsha, Di di),
- Rachid Taha – piosenkarz pochodzący z Algierii – Ya Rayah, kompozytor muzyki filmowej (m.in. Helikopter w ogniu),
- Faudel – "książę" muzyki raï, Algierczyk urodzony we Francji,
- Mory Kanté – piosenkarz z Gwinei – Yé ké yé ké,
- Teofilo Chantre – piosenkarz z Republiki Zielonego Przylądka,
- Youssou N'Dour – piosenkarz z Senegalu,
- Takfarinas – piosenkarz z Algierii (muzyka Yal),
- Samite – piosenkarz i muzyk z Ugandy,
- Wes Madiko (Wes) – piosenkarz, muzyk z Kamerunu, jego piosenka In Youpendi znalazła się w soundtracku do filmu "Król Lew 2",
- Angélique Kidjo – piosenkarka z Beninu – jej piosenka We are One była jedną z dwóch główych w filmie "Król Lew 2"",
- Ben Okafor – piosenkarz z Nigerii,
- Miriam Makeba – (Mama Afrika) – piosenkarka z RPA,
- Osibisa – grupa muzyczna, jej członkowie pochodzą z Ghany, Nigerii i Antyli,
Wielkie regiony Afryki [edytuj]
Podział polityczny Afryki [edytuj]
Flaga |
Nazwa państwa |
Pełna nazwa państwa |
Stolica |
Język urzędowy |
Powierzchnia (w km²) |
Liczba ludności |
Gęstość zaludnienia (os./km²) |
Waluta |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 |
Algieria | Algierska Republika Ludowo – Demokratyczna | Algier | arabski | 2 381 740 | 33 770 000 | 13,6 | dinar algierski |
 |
Angola | Republika Angoli | Luanda | portugalski | 1 246 700 | 17 312 000 | 11,3 | kwanza |
 |
Benin | Republika Beninu | Porto-Novo | francuski | 112 620 | 8 295 000 | 61,4 | frank CFA |
 |
Botswana | Republika Botswany | Gaborone | angielski, tswana | 600 370 | 1 842 000 | 3,1 | pula |
 |
Burkina Faso | Burkina Faso | Wagadugu | francuski | 274 200 | 15 265 000 | 48,9 | frank CFA |
 |
Burundi | Republika Burundi | Bużumbura | rundi, francuski | 27 830 | 8 691 000 | 253,9 | frank burundyjski |
 |
Czad | Republika Czadu | Ndżamena | francuski, arabski | 1 284 000 | 9 944 201 | 6,9 | frank CFA |
 |
Demokratyczna Republika Konga | Demokratyczna Republika Konga | Kinszasa | francuski, kongo | 2 344 858 | 66 515 000 | 23,2 | frank kongijski |
 |
Dżibuti | Republika Dżibuti | Dżibuti | francuski, arabski | 23 200 | 506 221 | 30,7 | frank dżibutyjski |
 |
Egipt | Arabska Republika Egiptu | Kair | arabski | 1 001 450 | 81 714 000 | 73,3 | funt egipski |
 |
Erytrea | Państwo Erytrea | Asmara | arabski, tigrinia | 121 320 | 5 028 000 | 36,5 | nakfa |
 |
Etiopia | Federalna Demokratyczna Republika Etiopii | Addis Abeba | amharski | 1 127 127 | 78 254 000 | 65,6 | birr |
 |
Gabon | Republika Gabońska | Libreville | francuski | 267 667 | 1 454 867 | 5,1 | frank CFA |
 |
Gambia | Republika Gambii | Bandżul | angielski | 11 295 | 1 690 000 | 129,4 | dalasi |
 |
Ghana | Republika Ghany | Akra | angielski | 239 460 | 23 000 000 | 9,0 | cedi |
 |
Gwinea | Republika Gwinei | Konakry | francuski | 245 857 | 9 950 670 | 35,1 | frank gwinejski |
 |
Gwinea Bissau | Republika Gwinei Bissau | Bissau | portugalski | 36 120 | 1 475 000 | 42,5 | frank CFA |
 |
Gwinea Równikowa | Republika Gwinei Równikowej | Malabo | francuski, hiszpański | 28 051 | 616 459 | 18,1 | frank CFA |
 |
Kamerun | Republika Kamerunu | Jaunde | francuski, angielski | 475 440 | 18 100 000 | 34,3 | frank CFA |
 |
Kenia | Republika Kenii | Nairobi | suahili, angielski | 582 650 | 37 953 840 | 5,6 | szyling kenijski |
 |
Komory | Związek Komorów | Moroni | francuski, arabski, komoryjski | 2170 | 671 247 | 353,5 | frank komoryjski |
 |
Kongo | Republika Konga | Brazzaville | francuski | 342 000 | 3 800 000 | 11,2 | frank CFA |
 |
Lesotho | Królestwo Lesotho | Maseru | sotho, angielski | 30 355 | 2 031 348 | 59,3 | loti |
 |
Liberia | Republika Liberii | Monrovia | angielski | 111 370 | 3 200 000 | 31,3 | dolar liberyjski |
 |
Libia | Wielka Arabska Libijska Dżamahirijja Ludowo – Socjalistyczna | Trypolis | arabski | 1 759 540 | 5 659 000 | 3,2 | dinar libijski |
 |
Madagaskar | Republika Madagaskaru | Antananarywa | francuski, malgaski, angielski | 587 040 | 20 043 000 | 30,5 | ariary |
 |
Malawi | Republika Malawi | Lilongwe | angielski, cziczewa | 118 480 | 13 600 000 | 104,1 | kwacha malawijska |
 |
Mali | Republika Mali | Bamako | francuski | 1 240 000 | 12 000 000 | 10,8 | frank CFA |
 |
Maroko | Królestwo Maroka | Rabat | arabski | 446 550 | 33 800 000 | 69,6 | dirham marokański |
 |
Mauretania | Islamska Republika Mauretańska | Nawakszut | arabski | 1 030 700 | 3 250 000 | 2,9 | ugija |
 |
Mauritius | Republika Mauritiusa | Port Louis | angielski | 2045 | 1 230 602 | 604,4 | rupia maurytyjska |
 |
Mozambik | Republika Mozambiku | Maputo | portugalski | 801 590 | 21 000 000 | 23,9 | metical |
 |
Namibia | Republika Namibii | Windhuk | angielski | 825 418 | 2 089 000 | 2,4 | dolar namibijski |
 |
Niger | Republika Nigru | Niamey | francuski | 1 267 000 | 12 162 856 | 9,8 | frank CFA |
 |
Nigeria | Federalna Republika Nigerii | Abudża | angielski | 923 768 | 146 255 312 | 137,6 | naira |
 |
Republika Południowej Afryki | Republika Południowej Afryki | Pretoria | afrikaans, angielski, kosa, ndebele, pedi, soto, suazi, tsonga, tswana, venda, zulu | 1 219 912 | 48 783 000 | 37,0 | rand |
 |
Republika Środkowoafrykańska | Republika Środkowoafrykańska | Bangi | francuski, sango | 622 984 | 4 370 000 | 6,3 | frank CFA |
 |
Republika Zielonego Przylądka | Republika Zielonego Przylądka | Praia | portugalski | 4033 | 499 796 | 117,0 | escudo Zielonego Przylądka |
 |
Rwanda | Republika Rwandy | Kigali | francuski, kiniaruanda | 26 338 | 10 186 000 | 322,0 | frank rwandyjski |
 |
Senegal | Republika Senegalu | Dakar | francuski | 196 190 | 12 521 851 | 52,4 | frank CFA |
 |
Seszele | Republika Seszeli | Victoria | seszelski, francuski, angielski | 455 | 81 188 | 178,0 | rupia seszelska |
 |
Sierra Leone | Republika Sierra Leone | Freetown | angielski | 71 740 | 6 150 000 | 72,1 | leone |
 |
Somalia | Republika Somalijska | Mogadiszu | somalijski, arabski, włoski | 637 700 | 9 559 000 | 16,2 | szyling somalijski |
 |
Suazi | Królestwo Suazi | Mbabane | suazi, angielski | 17 363 | 1 138 227 | 62,4 | lilangeni |
 |
Sudan | Sudan | Chartum | arabski, angielski | 2 505 810 | 41 835 000 | 13,7 | dinar sudański |
 |
Tanzania | Zjednoczona Republika Tanzanii | Dodoma | suahili (de facto) | 945 087 | 39 384 223 | 42,6 | szyling tanzański |
 |
Togo | Republika Togijska | Lomé | francuski | 56 785 | 5 400 000 | 88,4 | frank CFA |
 |
Tunezja | Republika Tunezyjska | Tunis | arabski | 163 610 | 10 384 000 | 60,7 | dinar tunezyjski |
 |
Uganda | Republika Ugandy | Kampala | angielski | 236 036 | 29 850 000 | 110,8 | szyling ugandyjski |
 |
Wybrzeże Kości Słoniowej | Republika Wybrzeża Kości Słoniowej | Jamusukro | francuski | 322 460 | 18 373 000 | 52,4 | frank CFA |
 |
Wyspy Świętego Tomasza i Książęca | Demokratyczna Republika Wysp Świętego Tomasza i Książęcej | São Tomé | portugalski | 1001 | 193 410 | 170,1 | dobra |
 |
Zambia | Republika Zambii | Lusaka | angielski | 752 614 | 11 500 000 | 14,5 | kwacha zambijska |
 |
Zimbabwe | Republika Zimbabwe | Harare | angielski | 390 580 | 12 383 000 | 33,1 | dolar Zimbabwe |
Terytoria zależne i o nieustalonym statusie międzynarodowym:
- Brytyjskie Terytorium Oceanu Indyjskiego
- Francuskie Terytoria Południowe i Antarktyczne (tylko niewielka część terytorium – Wyspy Rozproszone)
- Majotta (terytorium Francji)
- Reunion (departament zamorski Francji)
- Sahara Zachodnia
- Somaliland
- Święta Helena (terytorium Wielkiej Brytanii)
Języki zagrożone w Afryce [edytuj]
Języki zagrożone w Afryce:
- język amba
- język argobba
- język bafia
- język bakwiri
- język balundu
- język banen
- język bangi
- język bende
- język bira
- język boa
- język bondei
- język bubi
- język dahalik
- język dahalo
- język duala
- język duma
- język dzindza
- język eton
- język fipa
- język harari
- język kagulu
- język kaka
- język kalanga
- język kela
- język kélé
- język kerebe
- język kiamu
- język kinga
- Język kota
- język kusu
- język lalia
- język langi
- język lele
- język libido
- język makaa
- język manda
- język matumbi
- język mbama
- język mbati
- język mbembe
- język mbete
- język mbo
- język mbole
- język mundani
- język myene
- język ndamba
- język ngindo
- język nkutu
- język nyabungu
- język nyali
- język nzebi
- język pangwa
- język pare
- język pogoro
- język pokomo
- język pol
- język punu
- język sagala
- język sakata
- język sanaga
- język segeju
- język sira
- język soko
- język suku
- język teke
- język tende
- język tongwe
- język tsangi
- język tsogo
- język vagla
- język yela
- język yeye
Ludy Afryki [edytuj]
Największe ludy i plemiona afrykańskie:
- Ababde
- Abangowie
- Afarowie
- Agona (lud)
- Akan (lud)
- Amharowie
- Aszantowie
- Azande (plemię)
- Bantu
- Berberowie
- Buszmeni
- Dagomba (lud)
- Denkyira
- Dogonowie
- Ewe
- Fangowie
- Fante
- Fulanie
- Guanczowie
- Hausa
- Hererowie
- Hotentoci
- Hutu
- Jorubowie
- Kikuju
- Kuszyci
- Lamtuna
- Lobi
- Lotuko
- Mande
- Masajowie
- Maurowie
- Mossi
- Nubijczycy
- Nzema
- Pigmeje
- Sahrawi
- Somalijczycy
- Songhajowie
- Soninke
- Sosso
- Surma (lud)
- Tutsi
- Twa
- Wodaabe
- Wolofowie
- Żuawi
Przypisy
- ↑ Praca zbiorowa, 2006, Wielka Historia Świata, t.11, Polskie Media Amer.Com, ss. 10, ISBN 83-7425-366-5
Zobacz też [edytuj]
- Państwa Afryki
- Afrykanerzy
- Religie rodzime Afryki
- Odkrycia i badania Afryki
- Sztuka Czarnej Afryki
- Parki narodowe Afryki
- Czarna Afryka
- Czarny islam
- Maghreb
- Historia Afryki
- Unia Afrykańska
- Afrykanistyka
- Afrochrześcijaństwo
- Ryszard Kapuściński
- Kazimierz Nowak
- Harambee
- Organizacje subregionalne w Afryce
Bibliografia [edytuj]
- Asante Molefi. The History of Africa. Routledge, 2007. isbn = 0415771390
- J. Desmond Clark. The Prehistory of Africa. Thames and Hudson, London, 1970. ISBN 978-0-500-02069-2
- Basil Davidson. The African past; chronicles from antiquity to modern times. Penguin, Harmondsworth, 1966.
- April A. Gordon, Donald L. Gordon. Understanding contemporary Africa. Lynne Rienner Publishers, Boulder,1996. ISBN 978-1-55587-547-3
- Korotayev, A. & Khaltourina D. (2006) Introduction to Social Macrodynamics: Secular Cycles and Millennial Trends in Africa. Moscow: URSS. ISBN 5-484-00560-4
Linki zewnętrzne [edytuj]
- Afryka.org – portal poświęcony Afryce
- Zbiór starożytnych map Afryki w bibliotece Northwestern University (ang.)
- Afryka w katalogu Open Directory Project
|
|||
|
||
[edytuj]
Australia
| Commonwealth of Australia Związek Australijski |
|||||
|
|||||
| Dewiza: brak (dawniej Advance Australia) | |||||
| Hymn: Advance Australia Fair (Naprzód, piękna Australio) |
|||||
 |
|||||
| Język urzędowy | de facto angielski[1] | ||||
| Stolica | Canberra | ||||
| Ustrój polityczny | monarchia konstytucyjna | ||||
| Głowa państwa | królowa Elżbieta II | ||||
| W jej imieniu | gubernator generalny Quentin Bryce |
||||
| Szef rządu | premier Julia Gillard | ||||
| Powierzchnia • całkowita • wody śródlądowe |
6. na świecie 7 686 850 km² 1% |
||||
| Liczba ludności (2010) • całkowita • gęstość zaludnienia |
54. na świecie 22 343 203 2,8 osób/km² |
||||
| PKB (2008) • całkowite • na osobę |
1193 mld. USD▲ 49 271 USD▲ |
||||
| PKB (PPP) (2008) • całkowite • na osobę |
801 mld. USD▲ 37 701 USD▲ |
||||
| Jednostka monetarna | dolar australijski (AUD) | ||||
| Związek Australijski | 1 stycznia 1901 | ||||
| Strefa czasowa | UTC od +8 do +11 – zima UTC od +8 do +12 – lato |
||||
| Kod ISO 3166 | AU | ||||
| Domena internetowa | .au | ||||
| Kod samochodowy | AUS | ||||
| Kod telefoniczny | +61 | ||||
 |
|||||
| 1 (źródło: Australian Bureau of Statistics) 2 Dane dotyczące PKB na podstawie szacunków Międzynarodowego Funduszu Walutowego na rok 2008 (źródło: IMF) |
|||||
 Multimedia w Wikimedia Commons |
|||||
 Wiadomości w Wikinews |
|||||
 Związek Australijski w Wikicytatach |
|||||
 Hasło Australia w Wikisłowniku |
|||||
Australia (Związek Australijski, Commonwealth of Australia) – kraj położony na półkuli południowej, obejmujący najmniejszy kontynent świata, wyspę Tasmanię i inne znacznie mniejsze wyspy na Oceanie Indyjskim i Spokojnym. Australia na powierzchni nie sąsiaduje z żadnym krajem, natomiast poprzez morza krajami sąsiadującymi z Australią na północy są: Indonezja, Timor Wschodni i Papua-Nowa Gwinea; na północnym wschodzie: Wyspy Salomona, Vanuatu oraz Nowa Kaledonia; na południowym wschodzie: Nowa Zelandia. Australia jest jedynym państwem, które jest również kontynentem.
Stanowi szóste pod względem powierzchni państwo świata.
Australia jest krajem wysoko rozwiniętym, z wielokulturowym społeczeństwem. W porównaniu z innymi państwami Australia jest notowana wysoko jeśli chodzi o jakość życia, opiekę zdrowotną, przeciętną długość życia, poziom wykształcenia, Wskaźnik Rozwoju Społecznego (Australia jest na trzecim miejscu po Norwegii i Islandii), swobodę działalności ekonomicznej, wolność osobistą i prawa polityczne. Miasta australijskie są w światowej czołówce w dziedzinie życia kulturalnego.
Australia jest członkiem ONZ, Wspólnoty Narodów, G20, OECD, ANZUS, APEC, Pacific Islands Forum oraz WTO.
Spis treści[ukryj] |
Pochodzenie nazwy [edytuj]
Nazwa Australia odnosząca się do kontynentu pochodzi od określenia Terra Australis, którego używali Europejczycy aż do połowy XVIII w. Jest to określenie łacińskie i znaczy Ziemia Południowa (łac. terra – ziemia, australis – południowy, -a).
Ustrój polityczny [edytuj]
Australia jest członkiem brytyjskiej Wspólnoty Narodów, zachowującym w aktach prawnych nazwę dominium. Ustrojem politycznym jest formalnie federacyjna monarchia konstytucyjna z dwuizbowym parlamentem. Konstytucja z 1900 (z późniejszymi zmianami); głową państwa jest Królowa Australii (obecnie Elżbieta II) reprezentowana przez gubernatora generalnego. Tytuł Królowej Australii został nadany panującemu monarsze brytyjskiemu w 1971 przez australijski parlament.
Praktycznie głową państwa jest gubernator generalny Australii (obecnie Quentin Bryce), reprezentujący królową Australii Elżbietę II. Premierem Australii jest Julia Gillard. Władzę ustawodawczą sprawuje dwuizbowy parlament, wyłaniany w wyborach powszechnych: Senat o kadencji sześcioletniej, liczący 76 senatorów: po 12 przedstawicieli każdego stanu i po 2 przedstawicieli Terytorium Północnego i Australijskiego Terytorium Stołecznego (co 3 lata połowa składu jest odnawiana) oraz Izba Reprezentantów o kadencji trzyletniej, licząca 150 deputowanych, wybieranych proporcjonalnie do liczby ludności; system wyborczy do Senatu jest mieszany.
Władzę wykonawczą sprawuje rząd formalnie pod przewodnictwem gubernatora generalnego, a faktycznie z premierem na czele, powołany przez gubernatora generalnego w imieniu królowej i odpowiedzialny przed Izbą Reprezentantów; do wyłącznej kompetencji władz federalnych należą sprawy: obrony, polityki zagranicznej, handlu zagranicznego i imigracji.
Prawa wyborcze (ograniczone cenzusami osiadłości) przysługują obywatelom, którzy ukończyli 18 lat. Wybory w Australii są obowiązkowe dla wszystkich obywateli, kara za nieoddanie ważnego głosu wynosi 50$. Według przepisów wyborczych obywatel zobowiązany jest oddać ważny głos. Głosowanie jest tajne.
Wymiar sprawiedliwości sprawują: Federalny Sąd Najwyższy, Sąd Federalny (sprawy gosp. i bankructwa), Australijski Sąd Rodzinny oraz stanowe sądy najwyższe i sądy jednostek terytorialnych.
Każdy stan ma własną konstytucję, dwuizbowy organ ustawodawczy (z wyjątkiem Queenslandu, gdzie istnieje parlament jednoizbowy) i rząd stanowy; na czele stanów stoją gubernatorzy mianowani przez monarchę bryt. na wniosek rządu Australii; stany dzielą się na hrabstwa, okręgi i miasta (z organami samorządowymi radami municypalnymi).
Historia [edytuj]
Australia została odkryta przez Portugalczyków, którzy w tym czasie zakładali swe bazy handlowe w Indiach, Azji Płd.-Wsch. i w Chinach. Australia ich jednak nie zainteresowała, gdyż wydawała się niezamieszkana i nieprzyjazna dla Europejczyków pod względem przyrodniczym i klimatycznym. Podobnie Holendrzy, którzy penetrowali w XVII wieku zachodnie i północne wybrzeża kontynentu, zadowolili się jedynie nazwaniem go Nową Holandią.
Badania wskazują, że Australia była już zasiedlona 60 tysięcy lat temu przez ludzi przybyłych z Azji. Byli to Aborygeni. W 1787 r. na teren owego kontynentu przybył biały człowiek – statki z więźniami z Anglii, Szkocji, Walii. Większość więźniów po odbyciu kary osiedliła się na australijskich ziemiach.
Wnętrze kontynentu Australii było niezbadane aż do początków XIX wieku.
Wielu badaczy starało się dotrzeć w głąb kontynentu, dla wielu skończyło się to śmiercią (jednym z nich był William Wills).
Geografia [edytuj]
Australia to szósty pod względem wielkości kraj świata, położony na kontynencie australijskim będącym najmniejszym spośród wszystkich kontynentów. Najgęściej zaludnione jest wschodnie i południowo-wschodnie wybrzeże. Australia leży na półkuli południowej i wschodniej. Jest to jeden z najbardziej płaskich kontynentów ze średnią wysokością 292 m. Obszar pustynny zajmuje powierzchnię większą niż na jakimkolwiek innym kontynencie; dwie trzecie powierzchni leży w klimacie suchym lub półsuchym. Linia brzegowa Australii jest mało urozmaicona, wzdłuż całego wybrzeża o długości 19 tys. km napotkać można jedynie dwie duże zatoki: Zatokę Karpentaria i Wielką Zatokę Australijską. Najwyższy szczyt Góra Kościuszki odkryty i nazwany przez Pawła Edmunda Strzeleckiego wznosi się na wysokość 2228 m, co stanowi mniej niż połowę najwyższego szczytu Europy: Mont Blanc.
Demografia [edytuj]
Ludność kraju pierwszego października 2009 roku osiągnęła 22 000 000, co czwarty mieszkaniec urodził się za granicą[2].
Miasta Australii [edytuj]
Największym miastem w Australii jest Sydney. Do największych miast Australii należą:
| Miasto | Ludność | Stan | |
|---|---|---|---|
| 1 | Sydney | 4 293 100 | Nowa Południowa Walia |
| 2 | Melbourne | 4 000 000 | Wiktoria |
| 3 | Brisbane | 1 810 900 | Queensland |
| 4 | Perth | 1 650 000 | Australia Zachodnia |
| 5 | Adelajda | 1 138 833 | Australia Południowa |
| 6 | Gold Coast | 554 628 | Queensland |
| 7 | Newcastle | 512 000 | Nowa Południowa Walia |
| 8 | Canberra | 323 000 | Australijskie Terytorium Stołeczne |
| 9 | Wollongong | 274 000 | Nowa Południowa Walia |
| 10 | Sunshine Coast | 212 900 | Queensland |
| 11 | Geelong | 205 000 | Wiktoria |
| 12 | Hobart | 202 000 | Tasmania |
| 13 | Townsville | 165 059 | Queensland |
| 14 | Cairns | 130 000 | Queensland |
| 15 | Toowoomba | 119 133 | Queensland |
| 16 | Darwin | 111 300 | Terytorium Północne |
| 17 | Launceston | 98 000 | Tasmania |
| 18 | Coffs Harbour | 97 425 | Nowa Południowa Walia |
| 19 | Mackay | 78 000 | Queensland |
| 20 | Bundaberg | 74 000 | Queensland |
| 21 | Alice Springs | 28 000 | Terytorium Północne |
Statystyki demograficzne [edytuj]
| Wykres Demograficzny Australii | |||||
|---|---|---|---|---|---|
 |
|||||
| Historyczna Populacja | |||||
| Rok | Populacja | Zmiana proc. | Rok | Populacja | Zmiana proc. |
| 1900 | 3 765 400 | — | 1960 | 10 392 000 | 25,1% |
| 1910 | 4 525 100 | 20,2% | 1970 | 12 663 000 | 21,9% |
| 1920 | 5 411 000 | 19,6% | 1980 | 14 726 000 | 16,3% |
| 1930 | 6 501 000 | 20,1% | 1990 | 17 169 000 | 16,6% |
| 1940 | 7 078 000 | 8,9% | 2000 | 19 169 000 | 11,6% |
| 1950 | 8 307 000 | 17,4% | 2007 | 20 434 000 | 10,6% |
| (2007) | |
|---|---|
| Liczba ludności | 20 434 176 |
| Ludność według wieku | |
| 0 – 14 lat | 19,3% |
| 15 – 64 lat | 67,4% |
| ponad 64 lata | 13,2% |
| Wiek (mediana) | |
| W całej populacji | 37,1 lat |
| Mężczyzn | 36,3 lat |
| Kobiet | 38 lat |
| Przyrost naturalny | 0,82% |
| Współczynnik urodzeń | 12,02 urodzin/1000 mieszkańców |
| Współczynnik zgonów | 7,56 zgonów/1000 mieszkańców |
| Współczynnik migracji | 3,78 migrantów/1000 mieszkańców |
| Ludność według płci | |
| przy narodzeniu | 1,05 mężczyzn/kobiet |
| poniżej 15 lat | 1,05 mężczyzn/kobiet |
| 15 – 64 lat | 1,02 mężczyzn/kobiet |
| powyżej 64 lat | 0,79 mężczyzn/kobiet |
| Umieralność noworodków | |
| W całej populacji | 4,57 śmiertelnych/1000 żywych |
| płci męskiej | 4,95 śmiertelnych/1000 żywych |
| płci żeńskiej | 4,16 śmiertelnych/1000 żywych |
| Oczekiwana długość życia | |
| W całej populacji | 80,62 lat |
| Mężczyzn | 77,75 lat |
| Kobiet | 83,63 lat |
| Rozrodczość | 1,76 urodzin/kobietę |
Religia [edytuj]
Zgodnie z rządowym cenzusem z 2006 roku, 63,8% Australijczyków to chrześcijanie, 2,1% to buddyści, 1,7% stanowią muzułmanie, 0,7% hinduiści, 0,4% żydzi, 1,2% wyznawcy pozostałych niechrześcijańskich religii, a 30,6% nie identyfikuje się z żadną religią. Wśród chrześcijan największą grupę stanowią katolicy (25,8% ludności) i anglikanie (18,7%). Większość Australijczyków na co dzień nie przywiązuje zbyt dużej wagi do praktyk religijnych[potrzebne źródło]. Zaledwie 1,5 miliona chrześcijan regularnie bierze udział w niedzielnych nabożeństwach, co stanowi około 7,5% Australijczyków, przy czym świątynie katolickie są odwiedzane częściej niż świątynie protestanckie[potrzebne źródło].
Gospodarka [edytuj]
Australia należy do krajów rozwiniętych, gospodarkę Australii cechuje daleko posunięta koncentracja produkcji oraz centralizacja kapitału. Największe organizacje produkcyjno-usługowe to: Broken Hill Proprietary (BHP), Colonial Sugar Refining, Imperial Chemical Industries, Telstra.
Dzięki ogromnym bogactwom naturalnym Australia jest jednym z największych producentów boksytu, a także należy do najpoważniejszych dostawców węgla, rudy żelaza i złota. Gdy w 1979 roku w rejonie Kimberley odkryte zostały złoża diamentów – Australia w produkcji tych kamieni doścignęła nawet Republikę Południowej Afryki.
Grunty orne stanowią jedynie 4% terytorium Australii, z czego uprawia się 80%. Pas ziemi uprawnej ciągnie się wzdłuż zachodniego wybrzeża. Pastwiska zajmują 60% kraju. 25% powierzchni Australii zajmują gospodarstwa hodowlane, których jest ok. 16 tysięcy, o powierzchni średnio 30 tysięcy hektarów.
Liczba owiec w Australii stanowi 12% światowego pogłowia tych zwierząt.
Kultura [edytuj]
Pierwsze amatorskie przedstawienia teatralne odbywały się w teatrach więziennych. Pierwszy teatr w kraju powstał w Sydney (1830) i nazywał się Theatre Royal.
Media [edytuj]
Pierwszą australijską gazetą była "Sydney Gazette and the News South Wales Advertiser" (wydawany w latach 1803-1842). Główne dzienniki i czasopisma są w rękach korporacji prasowych takich jak: "Sydney News Ltd." i "The Herald Sun". W Australii ukazuje się 3000 gazet. Największe dzienniki to: "The Herald Sun" (założony w 1840, nakład 558 800 egzemplarzy) i "The Daily Telegraph" (założony w 1879, nakład 442 000 egzemplarzy). Wśród czasopism kobiecych prowadzi "Australian Women's Weekly" (założony w 1933, nakład 1 230 000 egzemplarzy). Agencje prasowe: "Australian Agency Press" (AAP, założona w 1935 w Melbourne, obecna centrala w Sydney) i "Australian United Press Ltd." (AUP).
Radio Australijskie rozpoczęło nadawanie 13 listopada 1923 r. a telewizja 1 listopada 1956 r. Działa telewizja i radio państwowe oraz stacje komercyjne, etniczne i środowiskowe. Media publiczne nadzoruje Australian Broadcasting Corporation (ABC), jest finansowana przez państwo (abonament zniesiono w 1974 r.). Istnieje jedna państwowa stacja telewizyjna i 4 stacje radiowe. W Australii nadaje około 50 komercyjnych stacji telewizyjnych i około 140 radiowych.
Komunikacja [edytuj]
Przecinający nizinę Nullarbor trakt kolejowy jest najdłuższym zbudowanym w linii prostej traktem kolejowym na świecie. Kolej kursuje między południową a zachodnią Australią.
Przypisy
Zobacz też [edytuj]
- Australia (kontynent)
- Podział administracyjny Australii
- Oświata w Australii
- Fauna Australii
- Egzonimy Australii
- Prehistoryczna Australia
- Państwa Australii i Oceanii
Linki zewnętrzne [edytuj]
|
|||
|
||
|
|||
|
||
Ameryka Północna
Ameryka Północna – kontynent o powierzchni 24 242 000 km² (co stanowi 16,3% całkowitej powierzchni lądów na kuli ziemskiej), położony na półkulach: północnej i zachodniej. Do Ameryki Północnej należy Ameryka Środkowa.
Spis treści[ukryj] |
Dane geograficzne [edytuj]
Od zachodu Amerykę Północną otacza Ocean Spokojny, od północy Ocean Arktyczny, a od wschodu Ocean Atlantycki. Ameryka Północna od Azji oddzielona jest Cieśniną Beringa. Na południu łączy się z Ameryką Południową. Południowa część nazywana jest Ameryką Łacińską.
Najdalej wysunięte punkty kontynentu:
- na północy - Kap Morris Jesup (83°40'N),
- na południu - Wyspa Kokosowa (5°32'N),
- na zachodzie - Przylądek Wrangla (172°25′E),
- na wschodzie - Przylądek Północno-Wschodni (11°00'W).
Skrajne punkty lądowej części Ameryki Północnej:
- na północy - Przylądek Murchisona (71°58'N),
- na południu - Punta Mariato (7°12'N),
- na zachodzie - Przylądek Księcia Walii (168°05'W),
- na wschodzie - Cape St. Charles (55°40'W).
Rozciągłość południkowa 7,2 tys. km, równoleżnikowa 6,8 tys. km. Kontynent silnie rozczłonkowany, długość linii brzegowej 75 600 km. 8,3% Ameryki Północnej stanowią półwyspy, a 16,7% - wyspy. Największymi półwyspami są:
- Labrador - 1430 tys. km²,
- Jukatan - 150 tys. km²,
- Kalifornijski - 144 tys. km²,
- Floryda - 110 tys. km²,
- Malville'a - 63 tys. km²,
- Seward - 50 tys. km²,
- Nowa Szkocja - 45 tys. km²,
- Alaska - 45 tys. km².
Do największych wysp opisywanego kontynentu należą:
- Grenlandia - 2175,6 tys. km² (największa wyspa na świecie)
- Ziemia Baffina - 507 tys. km²,
- Wyspy Królowej Elżbiety - 419 tys. km²,
- Wyspa Wiktorii - 217 tys. km²,
- Wyspa Ellesmere'a - 196 tys. km²,
- Nowa Fundlandia - 112 tys. km²,
- Kuba - 105 tys. km²,
W Ameryce Północnej zaznacza się przewaga gór i wyżyn nad nizinami - średnia wysokość 781 m. Najwyższym punktem jest McKinley (znany też jako Denali - 6194 m) na Alasce, natomiast najniższy znajduje się w Dolinie Śmierci (86 m p.p.m.). Ponad 64% powierzchni leży powyżej 300 m. Wzdłuż zachodnich brzegów Kordyliery (aktywne sejsmicznie) z wewnętrznymi wyżynami (Kolorado, Meksykańska), wewnątrz Wielkie Równiny i Niziny Wewnętrzne, na wschodzie Appalachy. Wybrzeża wschodnie nizinne. Klimat od okołobiegunowego na północy przez umiarkowany, podzwrotnikowy i zwrotnikowy do równikowego w Ameryce Środkowej. W Kordylierach klimaty górskie. Głównymi rzekami są: Missisipi z Missouri, Mackenzie, Jukon, a jeziorami: Górne, Huron, Michigan, Wielkie Jezioro Niedźwiedzie, Wielkie Jezioro Niewolnicze, Erie. Na północy pustynie arktyczne, tundra, lasy iglaste, ku południu przechodzą w lasy mieszane i liściaste, w części środkowej prerie, na pd.-zach. półpustynie i pustynie. W Kordylierach górskie lasy iglaste i roślinność alpejska, na wybrzeżach Ameryki Środkowej lasy równikowe. Fauna zróżnicowana: wół piżmowy, renifer karibu, jeleń wirginijski, niedźwiedzie (baribal, grizzly), bizon (w rezerwatach).
Ludność [edytuj]
Amerykę Północną zamieszkuje 524 mln ludzi (dane z 2007 roku), co stanowi około 8% ludności świata, głównie biali, czarni i Indianie. Gęstość zaludnienia jest niewielka w porównaniu do średniej gęstości zaludnienia świata i wynosi 21,5 osoby/km². Rozmieszczenie ludności jest bardzo nierównomierne i jest następstwem silnego zróżnicowania warunków środowiska przyrodniczego. Najbardziej zaludnione tereny to: Bermudy - 1189 osób/km2 (1994) i Barbados 607 osób/km2 (1994), a najmniej zaludnione tereny to obszar Grenlandii (0,2 osób/km2 - 1992) i Kanada - 3 osoby/km2 (1994). Szczególnie ważnym czynnikiem wpływającym na rozmieszczenie ludności jest fakt, że ogromna powierzchnia kontynentu znajduje się pod wpływem klimatów: polarnego, subpolarnego i umiarkowanie chłodnego, co znacząco ogranicza możliwość trwałego egzystowania człowieka na północy. Kolejnym obszarem o niewielkiej koncentracji ludności są Kordyliery wraz z kotlinami śródgórskimi, a także obszary pustynne i półpustynne. W Ameryce Północnej można również wskazać obszary o wysokiej koncentracji ludności, np. pogranicze kanadyjsko-amerykańskie, północny wschód Stanów Zjednoczonych, niektóre odcinki wybrzeża Oceanu Spokojnego a także tereny ciągnące się od Meksyku po Gwatemalę. Państwami o największej gęstości zaludnienia w Ameryce Północnej są kraje wyspiarskiej części Ameryki Środkowej.
Podział polityczny Ameryki Północnej [edytuj]
Terytoria zależne [edytuj]
- Anguilla
- Antyle Holenderskie
- Aruba
- Bermudy
- Brytyjskie Wyspy Dziewicze
- Grenlandia
- Gwadelupa
- Kajmany
- Martynika
- Montserrat
- Navassa
- Portoryko
- Saint-Barthélemy
- Saint-Martin
- Saint-Pierre i Miquelon
- Turks i Caicos
- Wyspy Dziewicze Stanów Zjednoczonych
Regiony fizycznogeograficzne [edytuj]
|
|||
|
||
Ameryka Południowa
|
|
Ten artykuł wymaga dopracowania zgodnie z zaleceniami edycyjnymi. Należy w nim poprawić/wykonać działania: fakty i styl w sekcjach: Krótka historia, Flora i Fauna. Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się na stronie dyskusji tego artykułu. Po wyeliminowaniu niedoskonałości prosimy usunąć szablon {{Dopracować}} z kodu tego artykułu. |
Ameryka Południowa – kontynent leżący na półkulach południowej oraz północnej i zachodniej. Od wschodu graniczy z Oceanem Atlantyckim, a od zachodu z Oceanem Spokojnym. Powierzchnia Ameryki Południowej wynosi 17,8 mln km². Od północy, przez Przesmyk Panamski, graniczy z Ameryką Północną. Oba te kontynenty nazywane są też przez Europejczyków Nowym Światem.
Spis treści[ukryj] |
Dane geograficzne [edytuj]
Najdalej wysunięte punkty kontynentu na stałym lądzie:
- na północy – Przylądek Gallinas (12°25'N)
- na południu – Przylądek Froward (55°54'S)
- na zachodzie – Przylądek Parinas (81°22'W)
- na wschodzie – Przylądek Branco (34°47'W)
Państwa Ameryki Południowej [edytuj]
| Flaga |
Nazwa państwa |
Pełna nazwa państwa |
Stolica |
Język urzędowy |
Powierzchnia (w km²) |
Liczba ludności |
Gęstość zaludnienia (os./km²) |
Waluta |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 |
Argentyna | Republika Argentyńska | Buenos Aires | hiszpański | 2 766 890 | 40 913 584 | 15 | Peso argentyńskie |
 |
Boliwia | Wielonarodowe Państwo Boliwia | Sucre | hiszpański | 1 098 580 | 9 775 246 | 8,4 | Boliviano |
 |
Brazylia | Federacyjna Republika Brazylii | Brasilia | portugalski | 8 511 965 | 198 739 269 | 23 | Real brazylijski |
 |
Chile | Republika Chile | Santiago | hiszpański | 756 950 | 16 601 707 | 22 | Peso chilijskie |
 |
Ekwador | Republika Ekwadoru | Quito | hiszpański | 283 560 | 14 573 101 | 49 | Dolar amerykański |
 |
Gujana | Kooperacyjna Republika Gujany | Georgetown | angielski | 214 970 | 752 940 | 3,6 | Dolar gujański |
 |
Kolumbia | Republika Kolumbii | Bogota | hiszpański | 1 138 910 | 43 677 372 | 39 | Peso kolumbijskie |
 |
Paragwaj | Republika Paragwaju | Asuncion | hiszpański, guarani | 406 750 | 6 995 655 | 16,4 | Guarani (waluta) |
 |
Peru | Republika Peru | Lima | hiszpański, keczua, ajmara | 1 285 220 | 29 546 963 | 23 | sol |
 |
Surinam | Republika Surinamu | Paramaribo | niderlandzki | 163 270 | 481 276 | 2,9 | Dolar surinamski |
 |
Urugwaj | Wschodnia Republika Urugwaju | Montevideo | hiszpański | 176 220 | 3 494 382 | 20 | Peso urugwajskie |
 |
Wenezuela | Boliwariańska Republika Wenezueli | Caracas | hiszpański | 912 050 | 26 814 843 | 31 | Boliwar |
Krótka historia [edytuj]
Pierwsi ludzie przybyli do Ameryki Południowej z Azji (przez Cieśninę Beringa i Amerykę Północną) ok. 20 – 40 tys. lat temu[potrzebne źródło]. W XVI w. konkwistadorzy z Hiszpanii i Portugalii doprowadzili do upadku cywilizacji tubylczych, ale Indianie do dziś stanowią znaczny odsetek mieszkańców Ekwadoru, Boliwii i Peru. Zróżnicowanie etniczne wiąże się najczęściej ze zróżnicowaniem społecznym. Najbiedniejsza i najmniej liczna jest ludność autochtoniczna - Indianie, najbogatsza zaś biała - napływowa i kreolska (potomkowie kolonizatorów). Większość mieszkańców kontynentu zamieszkuje wybrzeże, wnętrze lądu w dużej mierze jest słabo zagospodarowane. Ameryka Południowa była obszarem bardzo burzliwym politycznie. Po II wojnie światowej był to teren ostrych konfliktów społeczno-politycznych. Nad wieloma obszarami władzę sprawowały różne siły wojskowe, które blokowały rozwój[potrzebne źródło]. Liczne były też obawy przed wpływami ze strony Związku Radzieckiego. W latach 50. XX w. doszło do licznych walk i wystąpień związanych m.in. z trudnymi warunkami życia i pracy, co w efekcie spowodowało upadek większości rządów dyktatorskich. Na początku lat 60. zeszłego stulecia dyktatura utrzymywała się tylko w kilku państwach Ameryki Łacińskiej (Dominikana, Nikaragua, Paragwaj). Lata 70. przyniosły większe otwarcie krajów Ameryki Południowej na świat, szukanie nowych kontaktów, partnerów itp.
Bogactwa naturalne [edytuj]
Główne złoża: miedź, rudy żelaza, cynk, ołów, cyna, mangan, wolfram, antymon, boksyty, uran, siarka, ropa naftowa, diament, srebro.
Klimat [edytuj]
W Ameryce Południowej występują wszystkie strefy klimatyczne, począwszy od klimatu równikowego na północy kontynentu, poprzez zwrotnikowy, podzwrotnikowy, umiarkowany do subpolarnego na południu kontynentu. Pod względem opadów w Ameryce Południowej są tereny o obfitych opadach (Nizina Amazonki), ale również pustynne (w Andach). Na pustyni Atacama występuje najdłuższy okres bez opadów (400 lat) od roku 1670-1972. Również minimalne średnie opady są tam najmniejsze i wynoszą 0,8 mm Maksymalne średnie opady notuje się w Lloro-Choco (Kolumbia) 12717 mm.[1]
System wodny [edytuj]
Ok. 85% powierzchni Ameryki Południowej należy do zlewiska Oceanu Atlantyckiego. Największymi rzekami są: Amazonka, Parana, São Francisco, Orinoko. Wśród niewielkiej liczby jezior wymienić należy: Maracaibo, Patos, Titicaca.
Na zachodnich stokach Andów Patagońskich w Chile oraz na nizinie pacyficznej w Kolumbii i w środkowym biegu rzeki Magdaleny opady przekraczają nawet 7000 mm rocznie. Najbardziej suchymi obszarami są zachodnie stoki w środkowej części Andów (pustynia Atacama poniżej 20 mm). Na pustyni Atacama są miejsca, gdzie ostatni deszcz spadł 400 lat temu. W północnej części Chile, w mieście Arica roczne sumy opadów nie dochodzą do 1 mm, a w Iquique bywają okresy kilkunastoletnie, w których nie spada ani jedna kropla deszczu.
Warunki naturalne [edytuj]
Kontynent mało rozczłonkowany, półwyspy i wyspy stanowią niewielką część całej powierzchni kontynentu, największe półwyspy: Brunswick, Taitao. Główne wyspy: Ziemia Ognista, Riesco, Santa Inés. Ameryka Południowa jest kontynentem o przewadze terenów nizinnych, średnia wysokość 655 m n.p.m. Na zachodzie kontynentu biegną góry Andy, będące przedłużeniem Kordylierów z Ameryki Północnej. Najwyższym szczytem jest Aconcagua w Argentynie (6959 m n.p.m.), a najniżej położonym terenem jest obszar Laguna del Carbon (105 m p.p.m.) na terenie Argentyny. Największe wyżyny Ameryki Południowej to: Wyżyna Gujańska, Wyżyna Brazylijska, Wyżyna Patagońska, niziny to: Nizina Orinoko, Nizina Amazonki, Nizina La Platy,
Ludność [edytuj]
Amerykę Południową zamieszkuje ponad 392 mln mieszkańców (lipiec 2009). Ludność Ameryki Południowej jest zróżnicowana rasowo; Brazylia, Peru i Kolumbia to państwa o dużych mieszankach ras. Ludność tubylcza należy do rasy żółtej (mongoloidalnej) i zamieszkuje obecnie głównie Andy Środkowe, Peru i Ekwador, gdzie stanowi około 40% ludności. Główne języki tubylcze to keczua (język Inków) - około 10 mln osób, ajmara – około 1,5 mln osób i guarani – około 1 mln osób.
Kontynent jest bardzo nierównomiernie zaludniony. Najgęstszy wskaźnik zaludnienia posiada Ekwador (40 os./km2), a najmniejszy Surinam (3 os./km2). Największe skupiska ludności w Ameryce Południowej znajdują się na terenach aglomeracji: São Paulo (ok. 21 mln), Rio de Janeiro (12 mln), Lima (ok. 8 mln) i Bogota (ok. 7 mln).
Na kontynencie jest 12 niepodległych państw i jedno terytorium zależne – Gujana Francuska. W sąsiedztwie kontynentu leżą grupy wysp: (Falklandy, Galapagos, Antyle razem z Trynidad i Tobago, Ziemia Ognista), z których tylko niektóre są niepodległe, a pozostałe stanowią terytoria zamorskie innych państw.
Południowoamerykańskie rekordy [edytuj]
- największe miasto: São Paulo (
Brazylia) 20 mln mieszkańców (miasto) - najwyższy szczyt: Aconcagua (
Argentyna) 6962 m n.p.m. - najwyższy wulkan: Ojos del Salado (
Chile/ Argentyna) 6885 m n.p.m. – najwyższy wulkan świata - najwyższy czynny wulkan: Llullaillaco ( Chile/ Argentyna) 6739 m n.p.m. – najwyższy czynny wulkan świata
- najniższy punkt: Salinas Chicas ( Argentyna) 42 m p.p.m
- największe jezioro: Maracaibo (
Wenezuela) 14 100 km² - najdłuższa rzeka: Amazonka (
Peru/
Kolumbia/ Brazylia) 6570 km - największe dorzecze: dorzecze Amazonki ( Peru/
Ekwador/ Kolumbia/ Brazylia) 7,2 mln km² – największe dorzecze świata - najwyżej położona stolica świata: La Paz (
Boliwia) 3600-4100 m n.p.m.
Języki [edytuj]
Ameryka Południowa jest kontynentem wielojęzycznym. Głównymi językami są: portugalski, którym posługuje się 190 mln mieszkańców Brazylii (byłej kolonii portugalskiej) i hiszpański, którym mówi ok. 185 mln mieszkańców innych krajów (byłych kolonii hiszpańskich). W użyciu są też języki: niderlandzki, angielski, francuski, keczua, guarani i inne języki indiańskie. Językiem polskim posługuje się ok. 90 tys. mieszkańców polskiego pochodzenia z brazylijskich stanów Paraná, Santa Catarina i Rio Grande do Sul.
Flora i fauna [edytuj]
Flora [edytuj]
Ze względu na dość duże obszary nienaruszone przez człowieka, w Ameryce Południowej można spotkać liczne gatunki flory. W dorzeczu Amazonki występuje typowy deszczowy las tropikalny. Można też spotkać obszary o odmiennej roślinności: na Wyżynie Brazylijskiej – lasy monsunowe, półpustynie w Peru i Boliwii. Najczęściej spotykane rośliny użytkowe to: ziemniak, tytoń, kakaowiec, ananas.
Fauna [edytuj]
Świat zwierzęcy w Ameryce Południowej jest bogaty pod względem liczby i różnorodności gatunków; najbardziej typowe to: mrówkojad, tapir, małpy czepiaki i kapucynki, świnki morskie, nutrie, szynszyle, koszatniczki, lamy, papugi, kolibry, kondory, boa dusiciele oraz anakondy, kajmany, piranie.
Linki zewnętrzne [edytuj]
- Relacja z podróży do Ameryki Południowej Anity Kucharskiej & Maćka "Krugera" Kiersztyna
- Ameryka Południowa – Informacje praktyczne, kursy walut, prognoza pogody, relacje z podróży
Zobacz też [edytuj]
Przypisy
|
|||
|
||
Antarktyda
|
|
Ten artykuł wymaga dopracowania zgodnie z zaleceniami edycyjnymi. Należy w nim poprawić/wykonać działania: Strasznie esejowaty artykuł. Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się na stronie dyskusji tego artykułu. Po wyeliminowaniu niedoskonałości prosimy usunąć szablon {{Dopracować}} z kodu tego artykułu. |
|
|
| Powierzchnia | 13,3 mln km² |
| Ludność | 1 tys. (tylko personel stacji badawczych) |
| Rząd | Żaden, obowiązuje Traktat Antarktyczny |
| Państwa roszczące pretensje do terytoriów kontynentu | Argentyna Australia Chile Francja Nowa Zelandia Norwegia Wielka Brytania |
| Domena internetowa | .aq |
| Kod samochodowy | ARK (nieużywany) |
| Kod telefoniczny | +672 |
Antarktyda – kontynent o powierzchni około 13,3 mln km² znajdujący się na półkuli południowej Ziemi, prawie w całości w strefie podbiegunowej.
Nazwa pochodzi od greckiego antarktikós 'leżący naprzeciwko północy' lub od łac. ante + arctis. Nazwa ang.: Antarctica.
Spis treści[ukryj] |
Położenie [edytuj]
Kontynent antarktyczny ma kształt zbliżony do koła o średnicy około 4500 km. Część świata Antarktyda składa się z kontynentu i okolicznych wysp leżących w obrębie Antarktyki. Kontynent ze wszystkich stron otacza Ocean Południowy. Naturalną granicą wód Antarktyki jest strefa konwergencji antarktycznej – wąski pas wody oddzielający zimne wody polarne od cieplejszych i bardziej zasolonych wód oceanów (47°–62°S). Sztucznie ustaloną granicą jest równoleżnik 60°S – tereny na południe od niego są objęte Traktatem Antarktycznym, będąc ziemią niczyją. Ta granica oddziela także ustanowiony przez Międzynarodowe Biuro Hydrograficzne w 2000 r. Ocean Południowy od Atlantyku, Pacyfiku i Oceanu Indyjskiego.
Budowa geologiczna [edytuj]
Według teorii tektoniki płyt, Antarktyda w ciągu milionów lat przemieściła się na obecny obszar z terenów równikowych i tu się zatrzymała. Jej budowa geologiczna wykazuje podobieństwa z sąsiednimi lądami, od których się oddzieliła. Od Morza Weddella do Morza Rossa, wzdłuż Gór Transantarktycznych, przebiega granica między dwiema częściami kontynentu. Fundament Antarktydy Wschodniej stanowi tarcza krystaliczna. Antarktydę Zachodnią tworzy strefa młodych gór, jak Antarktandy (Góry Arctowskiego) na Półwyspie Antarktycznym. Jedyny czynny wulkan, Erebus (3794 m n.p.m.) znajduje się nad Morzem Rossa w sąsiedztwie Antarktydy Wschodniej.
Ukształtowanie powierzchni [edytuj]
Współcześnie, praktycznie w całości (98%) Antarktyda pokryta jest lądolodem o grubości do 4774 metrów. Lądolód stanowi centralny obszar Antarktyki. Najwyższy szczyt: Masyw Vinsona – 4892 m n.p.m. (dawniej przyjmowano 5140 m), a najniżej położony jest Rów Bentleya – 2555 m pod poziomem morza (jest przykryty lodem). Ogólnie, Antarktyda jest najwyżej położonym kontynentem (średnio 2030 m n.p.m.).
Warunki klimatyczne [edytuj]
Zjawisko nocy polarnej pogrąża cały kontynent w otchłani silnego mrozu. Mały kąt wysokości Słońca sprawia, że mróz panuje w ciągu całego roku. Średnia roczna temperatura wynosi –55,6 stopnia Celsjusza. 21 lipca 1983 zanotowano absolutne minimum temperatury: –89,2 stopnia Celsjusza na stacji Wostok (w temperaturze od –60 do –70 °C zamarza płyn w gałkach ocznych).
Antarktyda jest najbardziej zachmurzonym kontynentem. Rocznie przypada tylko około 100 dni bezchmurnych. Paradoksalnie, kontynent ten można uważać za jedną z największych pustyń na Ziemi, gdyż średnie opady roczne w jej środkowej części wynoszą zaledwie od 30 do 50 milimetrów.
Charakterystyczne są również dla tego obszaru silne i długotrwałe wiatry, wiejące z mroźnego wnętrza kontynentu w kierunku nieco cieplejszych wód oceanicznych.
W południowej strefie podbiegunowej utrzymuje się tzw. dziura ozonowa. Czyni ona niebezpiecznym długie przebywanie na otwartej przestrzeni.
Lądolód i wody [edytuj]
Prawie cały obszar Antarktydy (95,5% powierzchni) pokryty jest największym na kuli ziemskiej lądolodem, o średniej grubości ok. 2300 m, maksymalnie ok. 4800 m. Objętość masy lodowej szacowana jest na ok. 30 mln km³. Lądolód ten na znacznych obszarach wkracza w obszary morskie, tworząc rozległe lodowce szelfowe. Niewielkie obszary Antarktydy nie pokryte lodem, zwane są oazami. Znajdują się w nich jeziora odmarzające w lecie i małe strumyki. Do oaz nizinnych należą m.in.: Grearsona, Oaza Bungera, Oaza Vestfold, do górskich należą Suche Doliny McMurdo: dolina Wrighta, Taylora oraz Wiktorii. Linia brzegowa o łącznej długości 27 tys. km – tylko na krótkich odcinkach nie tworzona przez masy lodowe – jest stosunkowo słabo rozwinięta.
Jedyna rzeka to Onyx. Płynie tylko latem na długości 30 kilometrów i jest zasilana wodami z topniejącego lodowca Wright w pobliżu Lodowca Szelfowego Rossa. Pod lądolodem Antarktydy znajduje się ok. 145 jezior. Największym z nich jest odkryte w 1996 roku Jezioro Wostok, położone ok. 4000 m pod rosyjską stacją badawczą o tej samej nazwie.
lodowce szelfowe
obszary wolne od lodu
Szaroniebieski i odcienie niebieskiego obrazują obszary różniące się grubością lodu o 1000 m.
Flora i fauna [edytuj]
Z powodu niesprzyjających warunków Antarktyda była jedynym kontynentem niezamieszkanym przez ludzi z czasów prehistorii. Świat roślinny i zwierzęcy charakteryzuje skrajne ubóstwo gatunkowe. Rachityczna roślinność pojawiła się jedynie na wolnych skrawkach lądu, najczęściej w nadmorskich oazach. Na pewne ślady flory można się natknąć również na nunatakach, czyli skalistych wyniosłościach wyrastających spod powierzchni otaczającego je ze wszystkich stron lodowca.
Najbujniej życie rozwija się na wykraczającym znacznie poza koło podbiegunowe Półwyspie Antarktycznym, gdzie dzięki ciepłym prądom oceanicznym występuje najcieplejsza, choć chłodna i krótka pora roku, tzw. lato polarne. Tylko tu rosną dwa gatunki roślin naczyniowych (śmiałek antarktyczny i kolobant), a także wiele mchów i porostów, grzybów i glonów. Bardzo ciężką zimę są w stanie przetrwać jedynie nieliczne gatunki zwierząt, ale latem, gdy wody zaczynają się roić od planktonu i innych mikroskopijnych żyjątek, na wybrzeżach pojawia się spora liczba gości. Przyciągane obfitością smacznych kąsków całymi gromadami przybywają ptaki. Najliczniej reprezentowane są oblegające lodowce pingwiny, m.in. największe na świecie pingwiny cesarskie, ważące około 30 kilogramów i dorastające do 120 centymetrów oraz znacznie mniejsze pingwiny Adeli. Doskonale miewają się również ssaki: foki Weddella i Rossa, a także lamparty morskie, wieloryby i delfiny. Żerują w wodach przybrzeżnych, w których żyje 160 gatunków ryb, m.in. rodzina ryb białokrwistych. Ich krew pozbawiona jest hemoglobiny i erytrocytów, a wnętrzności prześwitują przez przezroczystą skórę. Występują również niezwykle odporne na zimno ryby utrzymujące się przy życiu dzięki szczególnym płynom we krwi, mającym właściwości podobne do środków używanych w chłodnicach samochodowych.
Łącznie w Antarktyce żyje 45 gatunków ptaków, a na samym kontynencie – dwa gatunki roślin (na wyspach jest ich więcej).
Antarktyda dawniej i dziś [edytuj]
 |
Niektóre informacje zawarte w artykule wymagają weryfikacji. Do weryfikacji: wiedza tajemna sprzed 3 tys. lat |
Antarktyda była umieszczana na mapach już w XVI wieku, wykonanych przez Piri Reisa i Oronteusa Fineusa, a także na anonimowej mapie pochodzącej z okręgowej biblioteki Wirtembergii w Stuttgarcie, która ukazuje dwie wyspy znajdujące się dziś pod Lodowcem Szelfowym Rossa. Oznacza to, że XVI-wieczne mapy mogły być kopiami jeszcze wcześniejszych dokumentów, wykonanych w okresie 900-600 r. p.n.e., kiedy miało miejsce ostatnie ocieplenie klimatu i do obu wysp można było dotrzeć z morza[1][potrzebne źródło] Stały ląd Antarktydy odkrył w 1820 roku rosyjski admirał Fabian Bellingshausen, ale, podobnie jak przypływający w te rejony śmiałkowie trudniący się połowem ryb, fok i wielorybów, nie postawił na nim stopy. Pierwszym człowiekiem, który tego dokonał, był norweski naukowiec Carsten Borchgrevink 23 stycznia 1895 roku. Tak bardzo chciał on zobaczyć ten ląd, że zaciągnął się na statek wielorybniczy.
Wiedza badaczy przybywających wtedy na ten prawdziwy koniec świata opierała się głównie na ich wyobrażeniach o Terra Australis Incognita – Nieznanej Ziemi Południowej, jak ją wówczas nazywano.
O dotarcie do bieguna rywalizowali na przełomie XIX i XX wieku badacze Robert Falcon Scott i Roald Amundsen. Ostatecznie wygrał Norweg Amundsen przy wykorzystaniu psich zaprzęgów (zabijając niepotrzebne psy na karmę dla pozostałych); motorowe sanie i szetlandzkie kucyki Scotta nie sprawdziły się. I dopiero zdobycie bieguna południowego przez Roalda Amundsena w 1911 roku rozpoczęło etap rzeczywistego, stopniowego zapoznawania się z kontynentem.
Najintensywniejszy okres badań Antarktydy rozpoczął się dopiero w roku 1957, kiedy zawarto międzynarodowy traktat w sprawie wykorzystania kontynentu wyłącznie w celach pokojowych i naukowych. Od tego czasu badają go 43 stacje należące do 18 państw.
Największe skupisko ludzi to amerykańska baza McMurdo. Istnieje przynajmniej kilkanaście baz sponsorowanych przez różne kraje, m.in. przez Polskę. Na biegunie południowym jest również usadowiona baza amerykańska Amundsen-Scott. W 2000 Antarktyda miała być podzielona na strefy ekonomiczne państw w pobliżu ich baz i miało rozpocząć się wydobycie zasobów naturalnych tego kontynentu (ropa, węgiel itp.). Traktat Antarktyczny przedłużono do 2041 lub 2049 roku. Gospodarka regionu to połowy ryb i ssaków morskich w okolicznych wodach i turystyka: 23,2 tys. turystów latem 2004/2005 i ogółem 19,5 tys. w roku 2005.
Historia odkryć [edytuj]
Od starożytności wierzono w istnienie lądu stałego wokół bieguna południowego, tzw. Terra Australis Incognita (Ziemia Południowa Nieznana). Od XVII wieku dokonywano penetracji południowych obszarów globu. Najwcześniej odkryto liczne wyspy na obrzeżach Antarktydy – 1502 Amerigo Vespucci prawdopodobnie dopłynął do wyspy Georgia Południowa, 1599 D. Gherritz dotarł do wysepki w archipelagu Szetlandów Południowych. W XVIII wieku odkryć na obszarze Antarktyki dokonywały wyprawy żeglarzy francuskich: 1739 J.B. Bouveta de Lozier, 1772 N. T. Marion-Dufresne'a i Crozeta (dopłynęli do Wysp Księcia Edwarda), w tym samym roku Y.J. Kerguélena de Tremarc (odkrył wyspy nazwane jego imieniem), 1772-1775 James Cooka. Wyprawa Jamesa Cooka dotarła najdalej na południe, do 71°10’S, przekraczając trzykrotnie południowe koło podbiegunowe (odkryto m.in. wyspę Georgia Południowa i grupę wysp Sandwich Południowy). W ekspedycji tej brał udział badacz polskiego pochodzenia Johann Reinhold Forster (wraz z synem Jerzym Adamem Forsterem).
Dalszych wypraw nie podejmowano przez długie lata z uwagi na trudności związane z pokonywaniem grubej kry lodowej. Odkrycia kontynentu Antarktydy dokonała rosyjska ekspedycja naukowa pod dowództwem Feddieja Feddiejewicza Bellingshausena i Michaiła Łazariewa (1819-1821), która w 1820 roku dotarła do Wybrzeża Księżniczki Marty. W latach 20. XIX wieku wielu odkryć dokonali wielorybnicy i łowcy fok. W 1819 r. W. Smith i E. de Bransfield odkryli Szetlandy Południowe, 1821-1822 G. Powell dotarł do Orkadów Południowych, a N. Palmer do Półwyspu Antarktycznego (zwanego także Półwyspem Palmera), 1823 James Weddell osiągnął 74° 15’S, płynąc po morzu nazwanym jego imieniem. Dzięki kapitanom statków należących do kupca angielskiego Enderby dopłynięto do następnych części Antarktydy: 1831 J. Biscoe dotarł do Ziemi Enderby, a 1832 do Wyspy Adelajdy i wysp u wybrzeży Ziemi Grahama, 1834 P. Kemp odkrył ziemię nazwaną jego imieniem, 1838 J. Balleny dopłynął do wysp ok. 300 km na północ od wybrzeża Antarktydy, noszących obecnie jego imię.
W pierwszej połowie XIX wieku rozwinęły się także badania naukowe nad Antarktyką, zwłaszcza dzięki trzem wielkim ekspedycjom: Francuza J.S. Dumont d’Urville’a, Amerykanina Ch. Wilkesa i Anglika J.C. Rossa, odbytych prawie równocześnie w latach 1838-1843. Celem głównym tych wypraw było ustalenie położenia bieguna magnetycznego południowego i sporządzenie map magnetycznych mórz południowych, jednakże równocześnie odkryto nowe wyspy i części kontynentu: Wyspy i Ziemię Adeli (Dumont d’Urville), Ziemię Claire (Wilkes), Ziemię Wiktorii, wulkany Terror i Erebus na Wyspie Rossa oraz wielką Barierę Lodową (Ross).
Kolejna wyprawa 1872-1876 pod dowództwem G.S. Naresa ostatecznie potwierdziła istnienie kontynentu Antarktydy. Jako pierwszy, po 75 latach od ujrzenia Antarktydy, dotarł 23 I 1895 do jej wybrzeży (przylądek Adare) norweski uczony Carsten Borchgrevink. Na przełomie XIX wieku i XX wieku nastąpił okres licznych podróży naukowych na Antarktydę. W l. 1897-1899 odbyła się słynna wyprawa statku "Belgica" pod dowództwem A. Gerlache’a de Gomery. Ekspedycja, w której brali udział dwaj Polacy: Henryk Arctowski (kierownik naukowy wyprawy) i Antoni Bolesław Dobrowolski, przymusowo przezimowała na Antarktydzie, uwalniając się dopiero po roku z lodów. W l. 1898-1900 C. Borchgrevink z wyprawą norwesko-angielską po raz pierwszy w sposób zamierzony zimował na kontynencie Antarktydy. Dzięki ustaleniom Międzynarodowych Kongresów Geograficznych w Londynie (1895) i w Berlinie (1899) w latach 1901-1905 zorganizowano pięć wielkich wypraw naukowych w celu przeprowadzenia badań w zakresie magnetyzmu ziemskiego, meteorologii, glacjologii i paleontologii. Ekspedycjami kierowali znani naukowcy i polarnicy: R.F. Scott, E. von Drygalski, O. Nordenskiöld, W.Th. Bruce, J. Charcot, W. Filchner.
W 1902 R.F. Scott podjął pierwszą próbę dotarcia do bieguna południowego, następna wyprawa w tym celu zorganizowana w latach 1908-1909 przez E. Shackletona dotarła tylko do 88°23’S, zdobywając biegun magnetyczny. W latach 1911-1912 przeprowadzono dwie wyprawy na biegun południowy. Pierwszy dotarł doń Roald Amundsen (14 XII 1911), drugim był R. Scott (18 I 1912). W 1928 G.H. Wilkins pierwszy użył samolotu do badań Antarktydy (lot z Szetlandów Południowych na Ziemię Grahama), 1929 R.E. Byrd dokonał pierwszego przelotu nad biegunem południowym (samolot pilotował E. Balchen). W latach 1928-1947 podjęto cztery wyprawy badawcze pod kierownictwem R.E. Byrda, podczas których sfotografowano 700 tys. km² kontynentu i 200 tys. km² mórz oraz odkryto tzw. oazy ciepła (obszary wolne od lodu). Od 1946 działa na Antarktydzie wielka stacja amerykańska McMurdo. Do 1956 r. powstały również stacje naukowe należące do: Norwegii, Nowej Zelandii, Wielkiej Brytanii, Argentyny, Chile, Francji i Australii. Łącznie na Antarktydzie zorganizowano 54 stacje badawcze, prowadzące badania kartograficzne, geologiczne, oceanograficzne, glacjologiczne, meteorologiczne i z zakresu magnetyzmu ziemskiego, obecnie działa ich 50.
Nowy etap poznania Antarktyki rozpoczął się w związku z Międzynarodowym Rokiem Geofizycznym (1957-1958) i powołaniem 1958 Komitetu Naukowego Badań Antarktycznych (Scientific Committee on Antarctic Research – SCAR), skupiającego 12 państw (Argentyna, Australia, Belgia, Chile, Francja, Japonia, Nowa Zelandia, Norwegia, RPA, USA, Wielka Brytania i Rosja). W 1958 wyprawa pod dowództwem V.E. Fuchsa dokonała pierwszego przejścia w poprzek całego kontynentu, od Morza Weddella do Morza Rossa, w odwrotnym kierunku wyruszyła wyprawa E. Hillary’ego, która dotarła do bieguna południowego i powróciła drogą powietrzną. W tymże roku polarna wyprawa radziecka osiągnęła biegun względnej niedostępności. W 1959 r. wyprawa Polskiej Akademii Nauk pod kierunkiem W. Krzemińskiego przejęła od ZSRR stację naukową Oasis w Oazie Bungera, nazwaną imieniem A.B. Dobrowolskiego, w której prowadziły badania: 1958–1959 I i 1966–1967 II Polska Wyprawa Antarktyczna. W 1975 r. wyruszyły na Antarktydę dwa statki I Polskiej Ekspedycji Morskiej PAN, rok później II Polskiej Ekspedycji Krylowej, prowadzące prace biologiczne nad krylem.
Badania Antarktyki prowadzono również w latach 1964-1974 w ramach Międzynarodowego Programu Biologicznego oraz kontynuowanego do dziś programu UNESCO Człowiek i Biosfera. Z inicjatywy S. Rakusy-Suszczewskiego w 1977 r. na Wyspie Króla Jerzego (Szetlandy Południowe) założono polską stałą Stację im. Henryka Arctowskiego, dzięki czemu Polska stała się 13. członkiem Porozumienia Antarktycznego (podpisanego 1959, weszło w życie 1961). W latach 1978-1979 w stacji im. A. B. Dobrowolskiego przebywała ostania wyprawa naukowa, prowadząc m.in. badania geodezyjne, geomorfologiczne, meteorologiczne, potem nie używano jej z uwagi na trudności w dostępie na kontynent (tylko drogą powietrzną). Stacja im. H. Arctowskiego działa stale, z załogą zimową liczącą ok. 19 osób, w lecie znacznie liczniejszą. Prowadzone są w niej badania z zakresu m.in.: biologii, hydrologii, oceanologii, geologii, geomorfologii i medycyny. Od 1990 r. działa Międzynarodowa Komisja Badań nad Antarktyką (IASC), która koordynuje badania w tym rejonie, a od 1991 zespół Programu Obserwacji Antarktyki i Danych Szacunkowych. W 1995 r. do bieguna południowego na Antarktydzie dotarł samotnie Polak – Marek Kamiński (w tym samym roku zdobył również biegun północny). W 1997 po raz pierwszy samotnie przeszedł Antarktydę Norweg B. Ousland.
 Lodowiec antarktyczny |
 Stacja naukowa |
Przypisy
Zobacz też [edytuj]
- Półwysep Antarktyczny
- Lodowiec szelfowy Rossa – ogromna wyspa lodu unosząca się na wodzie, dawniej baza wypadowa wielu ekspedycji antarktycznych.
- Mount Erebus – jeden z największych na świecie czynnych wulkanów i największe wzniesienie na Lodowcu Szelfowym Rossa.
- Morze Weddella – jego wody zapchane są pakiem lodowym, który nie topnieje nawet przez kilka lat.
- Odkrycia i badania Antarktydy
- Roszczenia terytorialne na Antarktydzie
- Traktat Antarktyczny
- strefy polarne
- stacje polarne
- Arktyka
- Antarktyka
- Płaskowyż Polarny
- Polska Stacja Antarktyczna im. Henryka Arctowskiego
Linki zewnętrzne [edytuj]
- Antarctic Place-names Commission of Bulgaria
- Constantine von Hoffman, Avi Abrams: The Ghosts of Antarctica: Abandoned Stations and Huts. [dostęp 12 grudnia 2008]. – historia i zdjęcia opuszczonych stacji antarktycznych.
|
||
|
|||
[edytuj]
Wszechświat
Wszechświat – wszystko, co fizycznie istnieje: cała przestrzeń, czas, wszystkie formy materii i energii oraz prawa fizyki i stałe fizyczne określające ich zachowanie. Słowo "wszechświat" może być też używane w innych kontekstach, jako synonim słów kosmos (w rozumieniu filozofii), świat czy Natura. Natomiast w naukach ścisłych słowa wszechświat i kosmos są równoważne.
Obserwacje astronomiczne pokazują, że wszechświat istnieje od 13,75 ± 0,11 miliarda lat[1]. Średnica obserwowalnego Wszechświata to około 93 miliardy lat świetlnych, czyli 8,8 × 1026 metrów[2]. Zgodnie ze współczesną wiedzą wszechświat powstał z osobliwości (punktu, w którym była skupiona cała jego materia i energia) w procesie zwanym Wielkim Wybuchem. Od tego momentu wszechświat powiększył się do obecnej postaci, prawdopodobnie przechodząc przez krótki okres kosmologicznej inflacji[3]. Wielki Wybuch i ekspansja wszechświata zostały potwierdzone przez różne niezależne obserwacje. Odkryto także, że ekspansja wszechświata przyspiesza, oraz że większość materii i energii wszechświata ma całkowicie inną postać niż to, co bezpośrednio obserwujemy (patrz ciemna materia i ciemna energia).
Według współczesnej wiedzy prawa fizyki i stałe fizyczne decydujące o ewolucji Wszechświata nie zmieniały się przez cały czas jego istnienia. Dominującą siłą na odległościach kosmologicznych jest grawitacja. Pozostałe siły: elektromagnetyzm, oddziaływanie silne i oddziaływanie słabe mają dominujące znaczenie w małych odległościach. Wszechświat ma trzy obserwowalne wymiary przestrzenne i jeden czasowy, choć niewykluczone, że ma więcej wymiarów zwiniętych do mikroskopijnych wielkości. Czasoprzestrzeń jest gładką i spójną rozmaitością, a jej średnia krzywizna jest bardzo mała, co oznacza, że w dużej skali jej geometria jest w przybliżeniu euklidesowa.
Z powyższej definicji wszechświata wynika, że nic nie może istnieć poza nim. Istnieją jednak alternatywne definicje, dopuszczające że nasz "wszechświat" jest jednym z wielu "wszechświatów", których zbiór określa się jako wieloświat. Przykładowo teoria chaotycznej inflacji dopuszcza istnienie nieskończenie wielu wszechświatów różniących się obowiązującymi w nich stałymi fizycznymi. Wieloświatowa interpretacja mechaniki kwantowej mówi natomiast, że każdy pomiar kwantowego układu w superpozycji powoduje powstanie osobnego wszechświata dla każdego wyniku pomiaru. Ponieważ z definicji takie wszechświaty są rozłączne z naszym, tych spekulacji nie da się przetestować eksperymentalnie.
Spis treści[ukryj] |
Wielkość, struktura i zawartość Wszechświata [edytuj]
Współczesna nauka nie potrafi podać górnych ograniczeń wielkości wszechświata. Możliwe, że jego rozmiary są nieskończone. Potrafimy podać dolne ograniczenie, wynikające z ekstrapolacji oddalania się od nas najdalszych obserwowanych obiektów. Wynika z niego, że obserwowalny Wszechświat ma średnicę około 93 miliardów lat świetlnych[2]. Nie jest to jednak dolna granica średnicy Wszechświata – ta jest szacowana obecnie na podstawie badania wzorów mikrofalowego promieniowania tła na 78 mld lat świetlnych[4]. Pewne obserwacje (w tym głównie tzw. "ciemny pływ") sugerują większe wartości. Sonda Planck pozwoli prawdopodobnie na poszerzenie dolnej granicy wielkości Wszechświata do wielkości obserwowalnego Wszechświata. Wyniki badań sondy Planck będą ogłoszone do końca 2012 roku. Dla porównania z powyższymi wartościami, średnica przeciętnej galaktyki to 30 000 lat świetlnych, a przeciętna odległość między dwiema sąsiadującymi galaktykami to 3 miliony lat świetlnych[5].
W skalach powyżej 300 milionów lat świetlnych obserwowalna materia jest rozłożona równomiernie w przestrzeni[6]. W mniejszych skalach materia skupiona jest w hierarchiczną strukturę: atomy formują gwiazdy, gwiazdy skupiają się w galaktyki, galaktyki skupiają się w gromady i supergromady, a supergromady układają się w włókna rozdzielone pustkami. Obserwowalna materia jest również rozłożona izotropowo, co oznacza, że w każdym kierunku jest jej mniej więcej taka sama ilość[7]. Wszechświat wypełnia dodatkowo bardzo równomierne mikrofalowe promieniowanie odpowiadające równowadze termicznej ciała doskonale czarnego o temperaturze 2,7249–2,7252 K[8].
Obecna średnia gęstość wszechświata wynosi około 9,9 × 10−30 gramów na centymetr sześcienny. Energia we wszechświecie istnieje w większości w postaci ciemnej energii (73%) i ciemnej materii (23%). Jedynie 4,56% to materia barionowa, którą jesteśmy w stanie bezpośrednio obserwować. Gęstość atomów we wszechświecie wynosi średnio jeden atom wodoru na cztery metry sześcienne[9]. Właściwości ciemnej materii i ciemnej energii są w dużym stopniu nieznane. Wiadomo że ciemna materia oddziałuje grawitacyjnie tak jak zwykła materia, spowalniając ekspansję wszechświata, natomiast ciemna energia przyspiesza tę ekspansję.
Najdokładniejsze obecnie oszacowanie wieku wszechświata opiera się na obserwacji promieniowania tła przez sondę WMAP. Według tych obserwacji wszechświat ma 13,75 ± 0,11 miliarda lat. Inne pomiary, oparte na radiodatowaniu podają zgodne wyniki, choć mniej precyzyjne: 11,2–20 miliardów lat[10] i 13–15 miliardów lat[11][12].
Częstość występowania pierwiastków we Wszechświecie jest prawie identyczna z tą, jaka była w momencie jego powstania (szczególnie dotyczy to pierwiastków lekkich). To oznacza, że procesy tworzenia pierwiastków w gwiazdach i supernowych tylko nieznacznie zmieniły skład chemiczny Wszechświata[13] Wszechświat zawiera wielokrotnie więcej materii niż antymaterii. Ta asymetria jest prawdopodobnie związana z łamaniem parzystości CP[14]. Wszechświat wydaje się nie posiadać sumarycznego ładunku elektrycznego ani momentu pędu. Ich wystąpienie oznaczałoby złamanie odpowiednio prawa Gaussa i zasady zachowania momentu pędu, jeśli wszechświat jest skończony[15].
Prawa fizyki, wedle współczesnej wiedzy, nie zmieniały się od początku istnienia wszechświata[16]. Zgodnie z obowiązującym obecnie Modelem Standardowym cała materia składa się z trzech generacji kwarków i leptonów, oddziałujących poprzez cztery siły podstawowe: elektromagnetyzm (przenoszony przez fotony), oddziaływanie słabe (przenoszone przez bozony W i Z), oddziaływanie silne (przenoszone przez gluony) oraz grawitację (której mechanizm przenoszenia jest nieznany). Nie istnieje obecnie teoria wyjaśniająca wartości podstawowych stałych fizycznych, takich jak stała Plancka czy stała grawitacji. Zidentyfikowano kilka praw zachowania, którym podlegają wszystkie procesy we wszechświecie: np. zasada zachowania energii czy zasada zachowania ładunku elektrycznego. W większości te prawa są konsekwencjami symetrii praw fizyki.
Historyczne modele wszechświata [edytuj]
W historii ludzkości powstało wiele hipotez na temat tego, jak wygląda i jak powstał wszechświat. Większość z nich oparta jest na opisywaniu aktów stworzenia dokonanych przez różne bóstwa. Z upływem czasu rozwój technik obserwacyjnych i teorii fizycznych pozwolił na stworzenie dokładniejszych modeli wszechświata i weryfikowania hipotez dotyczących jego wieku i wielkości. Współczesne modele opierają się głównie na ogólnej teorii względności, która umożliwia ilościowe przewidywania dotyczące początków, kształtu i dalszej ewolucji wszechświata jako całości. Obecnie brak teorii opisujących własności ciemnej materii i ciemnej energii uniemożliwia stworzenie spójnego modelu weryfikowalnego eksperymentalnie.
Mity [edytuj]
Wiele kultur stworzyło własne mity dotyczące powstania wszechświata. Większość tych mitów można zaliczyć do kilku kategorii. Pierwsza obejmuje mity, w których wszechświat wykluwa się z jaja: motyw ten pojawia się w fińskim poemacie Kalevala, chińskiej historii o Pan Gu czy hinduskiej Brahmanda Purana. Druga grupa to mity, w których wszechświat jest samostwarzającym się bóstwem, jego fragmentem bądź emanacją, jak w buddyjskiej koncepcji Adi-budda, starogreckiej historii Gaji, azteckiej Coatlicue czy staroegipskim Atum. W kolejnej grupie mitów wszechświat powstaje z ciała martwego bóstwa, np. Tiamat w mitologii sumeryjskiej czy Ymira w mitologii nordyckiej. Wedle innych mitów wszechświat został powołany do istnienia przez akt kreacji, np. przez staroegipskiego boga Ptaha bądź biblijnego JHWH. Ostatnia grupa to mity, w których istnienie wszechświata nie wynika ze świadomego aktu woli, a jest jedynie konsekwencją fundamentalnych praw, jak w hinduskiej koncepcji Brahman czy yin i yang w Dao.
Modele filozoficzne [edytuj]
Najstarsze znane filozoficzne modele wszechświata można znaleźć w Wedach, napisanych w 2 tysiącleciu p.n.e. Opisują one mitologię hinduską, w której wszechświat stwarza Brahma – jako Brahmandę – kosmiczne Jajo, które przechodzi poprzez cykle powstania, zniszczenia i odrodzenia, zwane Kalpami. Występuje tam też teoria pięciu żywiołów tworzących wszechświat: Waju (powietrze), Ap (woda), Agni (ogień), Prythiwi (ziemia) i Akaśa (eter). W VI wieku p.n.e. indyjski filozof Kanada opracował teorię atomizmu i twierdził, że światło i ciepło są przejawami tej samej substancji[17]. Koncepcja ta przeniknęła później do starożytnej Grecji i została rozwinięta przez Leucypa, Empedoklesa i Demokryta.
W Europie pierwsze znane modele wszechświata pochodzą od filozofów przedsokratejskich. Zauważyli oni, że to, co widzimy, może być mylące, w szczególności że materia może zmieniać swoją formę (np. lód w wodę, woda w parę). Pojawiły się koncepcje mówiące, że wszystkie istniejące substancje są formami jednej, pierwotnej, arché: u Talesa była to woda, u Anaksymenesa powietrze, u Heraklita ogień, u Pitagorasa były to liczby, a u Anaksymandera chaotyczna substancja, którą nazwał apeironem.
W odróżnieniu do starożytnych filozofów, którzy uważali wszechświat za istniejący wiecznie i nieposiadający początku, filozofowie średniowieczni uznawali, że miał on swój początek. Było to zainspirowane podstawami religii abrahamowych: judaizmu, chrześcijaństwa i islamu - stworzeniem świata przez Boga. Opierając się na niemożliwości istnienia aktualnej nieskończoności, żydowski filozof Saadja ben Josef oraz arabscy filozofowie Al-Kindi i Al-Ghazali dowodzili, że wszechświat istniejący bez początku jest logicznie niemożliwy[18]. Argumenty te zostały później przejęte przez chrześcijańskich filozofów i teologów.
Modele astronomiczne [edytuj]
Astronomiczne modele wszechświata powstały równocześnie z początkami astronomii w starożytnym Sumerze. Pierwsze modele zakładały, że świat składa się z płaskiej ziemi unoszącej się na oceanie. Model ten był uznawany potem przez wczesnych greckich filozofów, np. Anaksymandera i Hekatajosa. Późniejsi greccy filozofowie, obserwując ruch ciał niebieskich, budowali modele w większym stopniu oparte na faktach obserwacyjnych. Najstarszy znany taki model zaproponował Eudoksos z Knidos. W tym modelu przestrzeń i czas są nieskończone, Ziemia jest sferyczna i spoczywa w centrum wszechświata, a pozostałą materię ograniczono do koncentrycznych sfer obracających się wokół niej. Model ten został rozwinięty przez Arystotelesa, a później bardzo uściślony przez Ptolemeusza. Odniósł on wielki sukces dzięki dużej precyzji przewidywań, możliwej z matematycznego powodu: dowolną funkcję (jak np. położenie planety) można przedstawić za pomocą sumy orbit (patrz szereg Fouriera).
Model geocentryczny nie był jedynym uznawanym przez Greków. Według relacji Archimedesa Arystarch z Samos prawdopodobnie jako pierwszy zaproponował model heliocentryczny, w którym gwiazdy były umieszczone na sferze ze Słońcem w środku. Nie zdobył on jednak szerokiego poparcia, między innymi z powodu pozornej sprzeczności z brakiem paralaksy gwiazd (w rzeczywistości powodowanej przez odległość do nich znacznie większą, niż wtedy zakładano). Jedynym znanym astronomem, który w tych czasach poparł model Arystarcha, był Seleukos z Seleucji[19][20].
W czasach średniowiecznych podobny model był proponowany w Indiach przez Aryabhata, a w krajach arabskich przez Albumasara i Al-Sijzi[21].
Mikołaj Kopernik był pierwszym, który użył modelu heliocentrycznego do opracowania prostszego sposobu wyliczania położenia planet, co spowodowało stopniowe zaakceptowanie tego modelu w cywilizacji zachodniej. Model Kopernika zakładał, że Ziemia obraca się wokół własnej osi, co pozwoliło z czasem odejść od pojęcia sfer niebieskich. Thomas Digges wprowadził do tego modelu poprawkę, stwierdzając, że gwiazdy są rozmieszczone równomiernie w przestrzeni[22]. Giordano Bruno rozwinął dalej tę ideę, postulując, że przestrzeń jest nieskończona i zawiera nieskończenie wiele gwiazd, wokół których krążą planety podobne do Ziemi.
Koncepcja ta została później zaakceptowana przez naukowców takich, jak Isaac Newton i Christiaan Huygens[23], choć prowadziła do kilku paradoksów. Po pierwsze, zakładała, że gwiazdy o skończonej wielkości w nieskończoność świecą, co oznacza że produkują nieskończenie wiele energii. Po drugie, jak zauważył Edmund Halley[24] i niezależnie Jean-Philippe de Cheseaux[25], w nieskończonym wszechświecie nocne niebo powinno świecić blaskiem równie jasnym jak powierzchnia Słońca (jest to dzisiaj znane jako paradoks Olbersa)[26]. Po trzecie, jak zauważył Newton, nieskończona ilość materii w takiej przestrzeni przyciągałaby się grawitacyjnie z nieskończoną siłą, co powinno spowodować jej natychmiastowe zapadnięcie się[22]. Paradoksy te zostały ostatecznie rozwiązane przez ogólną teorię względności Alberta Einsteina[27] oraz uznanie rozszerzania się wszechświata. Wszystkie współczesne modele wszechświata buduje się w oparciu o tę teorię.
Współczesne modele wszechświata [edytuj]
Spośród czterech oddziaływań podstawowych, grawitacja jest uznawana za jedyną która odgrywa istotną rolę na odległościach astronomicznych. Ponieważ każda masa przyciąga grawitacyjnie, jej efekt kumuluje się dla dużych obiektów. W oddziaływaniu elektromagnetycznym taki efekt nie następuje, gdyż różnoimienne ładunki łatwo łączą się w neutralnie elektrycznie obiekty i z tego powodu duże obiekty nigdy nie posiadają istotnego sumarycznego ładunku. Pozostałe dwa oddziaływania, silne i słabe, mają tak mały zasięg, że odgrywają istotną rolę wyłącznie na odległościach subatomowych.
Ogólna Teoria Względności [edytuj]
Ponieważ grawitacja odgrywa kluczową rolę w kształtowaniu wszechświata, dokładne określenie jego przeszłości i przyszłości wymaga dokładnej teorii ją opisującej. Najlepszą obecnie znaną nam teorią grawitacji jest ogólna teoria względności. Do tej pory wszelkie przeprowadzone doświadczenia zgadzają się z jej przewidywaniami. Ponieważ jednak mamy bardzo niewielkie możliwości przeprowadzania eksperymentów na kosmologicznych odległościach, istnieje możliwość że nie jest ona w takich warunkach poprawna. Dotychczas jednak nie istnieją dane pozwalające zastąpić ją lepszą teorią.
Ogólna teoria względności udostępnia zestaw nieliniowych równań różniczkowych cząstkowych dla tensora metrycznego czasoprzestrzeni (są to równania Einsteina). Parametrami tych równań jest rozłożenie masy i energii oraz pędu we wszechświecie, a ich rozwiązaniem, kształt wszechświata. Ponieważ nie możemy obserwacyjnie wyznaczyć tych wielkości dla odległych rejonów wszechświata, modele kosmologiczne tworzy się w oparciu o zasadę kosmologiczną, mówiącą, że w dużych skalach wszechświat jest jednorodny i izotropowy. Zakłada się zatem, że grawitacyjny efekt materii rozmieszczonej we Wszechświecie jest identyczny do wywoływanego przez pył o tej samej średniej gęstości, rozsiany równomiernie w przestrzeni. Założenie to pozwala łatwo rozwiązać równania Einsteina i przewidywać przeszłość i przyszłość wszechświata w kosmologicznych skalach czasowych.
Równania Einsteina zawierają stałą kosmologiczną (Λ)[27],[28] określającą gęstość energii pustej przestrzeni[29]. W zależności od znaku, stała kosmologiczna może albo spowalniać (gdy jest ujemna) lub przyspieszać (gdy jest dodatnia) rozszerzanie się wszechświata. Mimo że wielu fizyków, z Einsteinem na czele, zakładało, że Λ ma wartość zerową[30], ostatnie obserwacje supernowych typu Ia sugerują, że ekspansja wszechświata rzeczywiście przyspiesza[31]. Istnieje obecnie kilka możliwych wytłumaczeń tego zjawiska, jednym z nich jest dodatnia wartość Λ[32].
Wielki Wybuch [edytuj]
Ogólna teoria względności pozwala na stworzenie wielu możliwych modeli wszechświata. Spośród nich za obowiązujący uważa się ten, który najlepiej odpowiada danym obserwacyjnym. Obecnie najistotniejsze te dane to: korelacja między odległością i przesunięciem ku czerwieni odległych galaktyk, jednakowy stosunek ilości wodoru do helu we wszystkich obszarach wszechświata oraz izotropowość mikrofalowego promieniowania tła.
Pierwsza obserwacja jest wyjaśniana przez rozszerzanie się przestrzeni. Według teorii względności, w miarę rozszerzania wszechświata, długość fali każdego fotonu powoli się zwiększa, co zmniejsza jednocześnie jego energię. Tym samym im dłużej dany foton istnieje, tym bardziej jest przesunięty ku czerwieni. Stosunek ilości pierwiastków jest wyjaśniany przez model pierwotnej nukleosyntezy. W miarę rozszerzania się wszechświata energia promieniowania maleje szybciej niż energia materii. Można z tego wnioskować że choć obecnie większość energii ma postać materii, w przeszłości większość była w postaci promieniowania. Rozszerzanie powodowało spadek temperatury tego promieniowania, aż w którymś momencie cząstki elementarne mogły zacząć się łączyć w coraz większe struktury. W początkowym okresie dominacji materii powstały protony i neutrony, które następnie łączyły się w jądra atomowe. Materia wszechświata była wtedy głównie w postaci gorącej, gęstej plazmy, złożonej z elektronów, neutrin i jąder atomowych. Reakcje jądrowe w tej plazmie doprowadziły do obecnie obserwowanej ilości lekkich pierwiastków: wodoru, deuteru i helu. Po wystarczającym ostygnięciu, elektrony i jądra połączyły się w atomy, co sprawiło że wszechświat stał się przezroczysty dla światła. Ten moment był źródłem promieniowania tła obserwowanego dzisiaj.
Model ten nie wyjaśnia dlaczego promieniowanie tła ma niemal identyczną temperaturę we wszystkich obszarach nieba, skoro dociera do nas z miejsc, które nigdy nie miały ze sobą styczności (patrz problem horyzontu). Postuluje się, że przyczyną jest inflacja kosmologiczna, która nastąpiła w ciągu pierwszych 10−35 s istnienia Wszechświata[33] i powiększyła jego objętość co najmniej 1026 razy.[34] Współcześnie nie jest jednak znany proces fizyczny, który mógłby takie zjawisko wywołać.
Wieloświat [edytuj]
Obserwacje wszechświata nie mogą wykluczyć, że to co obserwujemy jest jedynie jednym z wielu rozłącznych wszechświatów, wspólnie tworzących wieloświat. Wtedy słowo "wszechświat" nie będzie oznaczać wszystkiego co istnieje, a jedynie wszystko co jesteśmy w stanie zaobserwować[35]. Z tej definicji wynika, że nie istnieje sposób na jakiekolwiek oddziaływanie z innym wszechświatem. Gdyby taka możliwość istniała, ten inny wszechświat stanowiłby faktycznie część naszego. Dlatego choć w fantastyce naukowej spotyka się podróże między równoległymi wszechświatami, formalnie nie powinno się w takiej sytuacji używać słowa "wszechświat". Pojęcie równoległego wszechświata zakłada że jest on fizyczny, w tym sensie że posiada swoją własną czasoprzestrzeń, swoją materię i energię oraz własny zbiór praw fizyki. Dlatego taką koncepcję należy odróżnić od metafizycznego pojęcia innych poziomów egzystencji, które nie są uważane za fizyczne.
Współczesna nauka podaje przynajmniej dwie możliwości w jakich może powstać wiele wszechświatów. Pierwsza to rozłączenie czasoprzestrzeni, powodujące że żadna postać materii ani energii nie może przedostać się z jednego obszaru do drugiego. Przykładowo niektóre teorie łączące inflację kosmologiczną z teorią strun dopuszczają takie zjawiska[36]. Druga możliwość wynika z wieloświatowej interpretacji mechaniki kwantowej. W tej interpretacji, każdy kwantowy pomiar powoduje że wszechświat dzieli się na tyle wersji, ile jest możliwych wyników takiego pomiaru. Ten motyw jest często wykorzystywany w fantastyce naukowej. Obie te możliwości są jednak całkowicie spekulatywne i są uznawane raczej za nienaukowe. Fakt że równoległe wszechświaty nie mogą w żaden sposób wpływać na nasz oznacza w szczególności, że nie da się ich istnienia przetestować eksperymentalnie, co oznacza że teoria o ich istnieniu nie spełnia warunku weryfikowalności.
Zobacz też [edytuj]
- Abiogeneza
- Fałszywa próżnia
- Hipoteza Gai
- Hipoteza jedynej Ziemi
- Kształt Wszechświata
- Kosmologia obserwacyjna
- Powstanie i ewolucja Układu Słonecznego
- Rzeczywistość
- Skala Kardaszewa
- Zasada antropiczna
- Wieloświat
Przypisy
- ↑ The Universe is Precisely 13.75 Billion Years Old (news.discovery.com)
- ↑ 2,0 2,1 Misconceptions about the Big Bang
- ↑ W wyniku ekspansji pewne obszary wszechświata mogą oddalać się od nas z prędkością większą niż prędkość światła. Światło od najdalszych obiektów, które obserwujemy, leciało do nas przez 13 miliardów lat. Ponieważ Wszechświat przez cały ten czas się rozszerzał, obecnie znajdują się one około 46 miliardów lat świetlnych od nas
- ↑ Neil J. Cornish, David N. Spergel, Glenn D. Starkman, Eiichiro Komatsu, Constraining the Topology of the Universe. Phys. Rev. Lett. 92, 201302 (2004)
- ↑ Rindler (1977), p. 196.
- ↑ N. Mandolesi, P. Calzolari, S. Cortiglioni, F. Delpino, G. Sironi. Large-scale homogeneity of the Universe measured by the microwave background. „Letters to Nature”, ss. 751–753 (1986). doi:10.1038/319751a0.
- ↑ Gary Hinshaw: New Three Year Results on the Oldest Light in the Universe. NASA WMAP, November 29, 2006. [dostęp 2006-08-10].
- ↑ Gary Hinshaw: Tests of the Big Bang: The CMB. NASA WMAP, December 15, 2005. [dostęp 2007-01-09].
- ↑ Gary Hinshaw: What is the Universe Made Of?. NASA WMAP, February 10, 2006. [dostęp 2007-01-04].
- ↑ Britt RR: Age of Universe Revised, Again. space.com, 2003-01-03. [dostęp 2007-01-08].
- ↑ Wright EL: Age of the Universe. UCLA, 2005. [dostęp 2007-01-08].
- ↑ Krauss LM., Chaboyer B. Age estimates of globular clusters in the Milky Way: constraints on cosmology.. „Science (New York, N.Y.)”. 5603 (299), ss. 65–9 (styczeń 2003). doi:10.1126/science.1075631. PMID 12511641.
- ↑ Edward L. Wright: Big Bang Nucleosynthesis. UCLA, September 12, 2004. [dostęp 2007-01-05].
.M. Harwit, M. Spaans. Chemical Composition of the Early Universe. „The Astrophysical Journal”. 1 (589), ss. 53–57 (2003). doi:10.1086/374415.
C. Kobulnicky, E. D. Skillman. Chemical Composition of the Early Universe. „Bulletin of the American Astronomical Society”, s. 1329 (1997). - ↑ Antimatter. Particle Physics and Astronomy Research Council, October 28, 2003. [dostęp 2006-08-10].
- ↑ Landau and Lifshitz (1975), p. 361.
- ↑ Nick Strobel: The Composition of Stars. Astronomy Notes, May 23, 2001. [dostęp 2007-01-04].
Have physical constants changed with time?. Astrophysics (Astronomy Frequently Asked Questions). [dostęp 2007-01-04]. - ↑ Will Durant, Our Oriental Heritage
- ↑ William Lane Craig. Whitrow and Popper on the Impossibility of an Infinite Past. „The British Journal for the Philosophy of Science”. 2 (30), ss. 165–170 [165–6] (czerwiec 1979). doi:10.1093/bjps/30.2.165.
- ↑ Otto E. Neugebauer (1945). "The History of Ancient Astronomy Problems and Methods", Journal of Near Eastern Studies 4 (1), p. 1–38
- ↑ George Sarton (1955). "Chaldaean Astronomy of the Last Three Centuries B. C.", Journal of the American Oriental Society 75 (3), pp. 166–173
- ↑ Bartel Leendert van der Waerden (1987). "The Heliocentric System in Greek, Persian and Hindu Astronomy", Annals of the New York Academy of Sciences 500 (1): 525–545 [529–34]
- ↑ 22,0 22,1 Misner, Thorne, and Wheeler (1973), p. 755
- ↑ Misner, Thorne, and Wheeler (1973), p. 755–756.
- ↑ Misner, Thorne, and Wheeler (1973), p. 756.
- ↑ Jean-Philippe de Cheseaux: Traité de la Comète. Lausanne, 1744, ss. pp. 223ff. . Reprinted as Appendix II in Dickson FP: The Bowl of Night: The Physical Universe and Scientific Thought. Cambridge, MA: M.I.T. Press, 1969. ISBN 978-0262540032.
- ↑ Heinrich Wilhelm Matthäus Olbers. Unknown title. „Bode's Jahrbuch” (1826). Reprinted as Appendix I in Dickson FP: The Bowl of Night: The Physical Universe and Scientific Thought. Cambridge, MA: M.I.T. Press, 1969. ISBN 978-0262540032.
- ↑ 27,0 27,1 A Einstein. Kosmologische Betrachtungen zur allgemeinen Relativitätstheorie. „Preussische Akademie der Wissenschaften, Sitzungsberichte”, ss. 142-152 (1917).
- ↑ Rindler (1977), pp. 226–229.
- ↑ Landau and Lifshitz (1975), pp. 358–359.
- ↑ A Einstein. Zum kosmologischen Problem der allgemeinen Relativitätstheorie. „Sitzungsberichte der Preussischen Akademie der Wissenschaften, Physikalisch-mathematische Klasse”, ss. 235–237 (1931).
- ↑ Hubble Telescope news release
- ↑ BBC News story: Evidence that dark energy is the cosmological constant
- ↑ SLAC seminar, "10–35 seconds after the Big Bang", 23rd January, 1980. see Guth (1997), pg 186
- ↑ Kolb and Turner (1998), Liddle and Lyth (2000)
- ↑ Munitz MK. One Universe or Many?. „Journal of the History of Ideas”, ss. 231–255 (1959). doi:10.2307/2707516.
- ↑ Andrei Linde. Eternal chaotic inflation. „Mod. Phys. Lett.”, s. 81 (1986).
Linki zewnętrzne [edytuj]
- Atlas Wszechświata
- Age of the Universe (en)
- Stephen Hawking's Universe (en)
- Cosmology FAQ (en)
- Cosmos – An "illustrated dimensional journey from microcosmos to macrocosmos" (en)
- Illustration comparing the sizes of the planets, the sun, and other stars (en)
- Logarithmic Maps of the Universe (en)
- My So-Called Universe (en)
- Parallel Universes (en)
- The Dark Side and the Bright Side of the Universe (en)
- Universe – Space Information Centre (en)
- Exploring the Universe (en)
|
||||||||
Wałbrzych
| Wałbrzych | |||||
|
|||||
|
|||||
| Województwo | dolnośląskie | ||||
| Powiat | wałbrzyski | ||||
| Gmina • rodzaj |
Wałbrzych miejska |
||||
| Założono | IX wiek | ||||
| Prawa miejskie | ok. 1400 | ||||
| Prezydent miasta | Piotr Kruczkowski | ||||
| Powierzchnia | 84,7 km² | ||||
| Wysokość | 450-500 m n.p.m. | ||||
| Ludność (2009) • liczba • gęstość |
121 363[1] 1 432,9 os./km² |
||||
| Strefa numeracyjna | +48 74 | ||||
| Kod pocztowy | 58-300 do 58-309 i 58-316 | ||||
| Tablice rejestracyjne | DB | ||||
Położenie na mapie Polski  Wałbrzych
|
|||||
| 50°47'N 16°17'E / 50.783, 16.283 | |||||
| TERC (TERYT) |
5020121091 | ||||
| Miasta partnerskie | Gżira, Foggia, Vannes, Hradec Králové, Freiberg, Jastarnia, Tuła, Dniepropetrowsk | ||||
|
Urząd miejski
pl. Magistracki 158-300 Wałbrzych |
|||||
| Galeria zdjęć w Wikimedia Commons |
|||||
| Strona internetowa miasta | |||||
| Ten artykuł jest częścią cyklu Wałbrzych |
 |
| Historia |
| Kultura |
| Edukacja |
| Flaga miasta |
| Herb miasta |
| Zabytki miasta |
| Porcelana Wałbrzyska |
| Gospodarka |
| Transport i drogownictwo |
| Komunikacja |
| Media |
| Historia przemysłu |
| Muzea |
| Sport |
| Przyroda |
| Klimat |
Wałbrzych (niem. Waldenburg, czes. Valdenburk, Valbřich) – miasto położone nad rzeką Pełcznicą w Górach Wałbrzyskich, w województwie dolnośląskim. Po reformie administracyjnej miasto na prawach powiatu. Od 1 stycznia 2003 w powiecie wałbrzyskim (pozbawione statusu powiatu). Aktualnie największe miasto o statusie gminy w Polsce. Obecnie rozpoczęły się starania o przywrócenie Wałbrzychowi praw powiatu grodzkiego[2]. W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do województwa wałbrzyskiego.
Wałbrzych istniał już w 1305, prawa miejskie uzyskał po 1400[potrzebne źródło]. Największy rozkwit miasto przeżywało w XIX wieku[potrzebne źródło], wraz z rozwojem przemysłu - głównie górnictwa, przemysłu tekstylnego, produkcji porcelany i koksownictwa. Do niedawna duży ośrodek przemysłowy, centrum administracyjne województwa wałbrzyskiego oraz ośrodek górnictwa, obecnie gmina miejska o funkcjach przemysłowo-handlowo-usługowych z rozwijającymi się funkcjami ośrodka turystycznego, stolica powiatu wałbrzyskiego.
Spis treści[ukryj]
|
Położenie [edytuj]
 |
Ta sekcja od 2009-03 wymaga uzupełnienia źródeł podanych informacji. Informacje nieweryfikowalne mogą zostać zakwestionowane i usunięte. Aby uczynić sekcję weryfikowalną, należy podać przypisy do materiałów opublikowanych w wiarygodnych źródłach. |
Wałbrzych leży w centralnej części Sudetów na terytorium dwóch regionów: Pogórza Zachodniosudeckiego i wschodniej części Sudetów Środkowych. Rozłożone jest w niewielkiej Kotlinie Wałbrzyskiej oraz na otaczających ją wokół Górach Wałbrzyskich. Powierzchnia miasta wynosi 84,7 km²[potrzebne źródło]. Rozciągłość na osi wschód – zachód wynosi 12 km, a z północy na południe miasta – 22 km[potrzebne źródło]. Wałbrzych, którego granice administracyjne przebiegają momentami naturalnymi zboczami, grzbietami gór a czasem opierają się na potokach górskich, osiąga swój najwyższy punkt na Borowej – 853 m n.p.m. Najniższym punktem jest dolina Pełcznicy – 315 m n.p.m.[potrzebne źródło]. Wałbrzych jest jednym z ważniejszych ośrodków w województwie dolnośląskim. Drugie po Wrocławiu miasto pod względem liczby ludności w województwie , trzecie pod względem powierzchni (większą powierzchnię mają Wrocław i Jelenia Góra)[potrzebne źródło]. Wałbrzych był w latach 1975–1999 miastem wojewódzkim. Obecnie ośrodek powiatowy.
Historia [edytuj]
|
|
Ta sekcja od 2009-03 wymaga uzupełnienia źródeł podanych informacji. Informacje nieweryfikowalne mogą zostać zakwestionowane i usunięte. Aby uczynić sekcję weryfikowalną, należy podać przypisy do materiałów opublikowanych w wiarygodnych źródłach. |
Według relacji Ephraima Ignatiusa Naso, świdnickiego kupca, podanej w jego książce z 1667 – "Phoenix redivius ducatum Swidnicensis et Javroviensis", osada Waldenburg, pospolicie zwana Wallenberg, istniała już w 1191 za Księcia śląskiego Bolesława Wysokiego. Nazwę swą zawdzięczać miała pielgrzymkom do drewnianego kościółka p.w. Najświętszej Marii Panny, na pagórku (niem. wallen – pielgrzymować), lub staremu grodowi pośród lasu. Ta druga wersja jest bardziej prawdopodobna, jest bowiem faktem, że w pobliżu tego kościółka, przy którym tryskało źródło wody mineralnej, istniał nizinny gród otoczony wałami i fosą. Stare zapisy podają nazwy: Waldenburg (1400 r.) i Waldenberg (1372 r.), co można przetłumaczyć jako "leśny gród" lub "leśna góra".
Palisadowy gród wałbrzyski, z wałem dochodzącym do 8 m wysokości, był słowiańskim okopem pierścieniowym. Miał 44 m długości i 32,5 m szerokości. W jego miejscu istniała prawdopodobnie osada słowiańska. Wydaje się więc, że Wałbrzych wyrósł z dawnego grodziszcza na pagórku, w pobliżu borów obszernej kotliny, do której zapuszczali się osadnicy z nizin, wąwozem Pełcznicy.
Historyczny rodowód miasta wywodzi się z czasów średniowiecznych, prawdopodobnie z końca XII w. W okresie tym istniała już leśna osada słowiańska, w której z biegiem lat powstał mały gródek warowny. Na jej miejscu dokonano lokacji miasta, w którym osadzono kolonistów. Pierwsza w pełni wiarygodna informacja o Wałbrzychu pochodzi z 1305 r. Z tego bowiem okresu zachował się dokument określający wysokość świadczeń parafii śląskich na rzecz biskupstwa wrocławskiego, wśród których został wymieniony także Wałbrzych. Status miasta Wałbrzych uzyskał w latach 1400–1426. Z roku 1426 pochodzi historyczna wzmianka o Wałbrzychu jako mieście liczącym ok. 200 mieszkańców.
Dzieje Wałbrzycha od 1278 r. związane były z losami księstwa świdnickiego. Po Henryku Pobożnym Wałbrzych dostał jego syn książę świdnicki Bolesław Łysy ale dopiero jego syn Bolko I Surowy zajął się rozbudową miasta otaczając je murem obronnym i wzniesieniem zamku Nowy Dwór, ok. 1290 r. w Podgórzu na Górze Zamkowej. Od 1326 r. gród ten związany był z księstwem świdnicko-jaworskim.
W 1392 r. księstwo świdnicko-jaworskie przeszło pod panowanie Czech, a wraz z nimi w 1526 r. w skład państwa Habsburgów austriackich.
Miasto przez długi czas było miastem prywatnym, wielokrotnie zmieniając właściciela. Początkowo od 1400 r. należało do rodu Szoffów z Owiecka.
Przez ponad 250 lat Wałbrzych i okoliczne wsie znajdowały się w posiadaniu rodu Czetryców (Czettritzów), czego istniejącym śladem jest zespół pałacowy budowany w latach 1604–1628, tzw. Pałac Czetryców, obecna siedziba Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej im. Angelusa Silesiusa.
W 1738 r. miasto i przyległości kupił Konrad Hochberg, mieniący się potomkiem Piastów, właściciel sąsiadującego zamku Książ, jednego z trzech największych w Polsce. W 1742 Wałbrzych, wraz z większością Śląska, wcielony został do Prus wskutek zwycięskiej wojny z Austrią. Tym samym zakończyły się prowadzone przez administrację austriacką prześladowania miejscowych protestantów. Po siedemdziesięciu latach pozostawania w rękach rodu Hochbergów miasto przestało być własnością prywatną i w 1808 r. zaczęło wieść niezależne życie.
Wieki XV i XVI to okres rozwoju rzemiosła tkackiego, którego apogeum przyniósł wiek XVIII. Był to równocześnie koniec wałbrzyskiego tkactwa. Jego miejsce zajęło włókiennictwo, a także górnictwo węglowe, dynamicznie rozwijające się od połowy XVIII w.
Według przekazów historycznych w roku 1604 Diprand Czetryc wydał "ordunek węglowy", który regulował sprawy wydobycia, magazynowania i sprzedaży węgla oraz wynagrodzenia gwarków. W roku 1747 czynnych było w Wałbrzychu 7 kopalń węgla, a w 1805 r. 54 szyby zatrudniały 895 górników.
Prawdziwy przełom dla miasta stanowił jednak wiek XIX i początek XX, kiedy to miał miejsce bardzo dynamiczny rozwój istniejących i nowo powstałych gałęzi przemysłu: włókienniczego, ceramicznego, szklarskiego, metalowego, górniczego i koksowego. W 1818 r. powstała (prawdopodobnie pierwsza na kontynencie europejskim) mechaniczna przędzalnia lnu. W 1920 r. uruchomiono odlewnię żeliwa i fabrykę maszyn a w 1922 r. fabrykę lin i drutu (istniejącą do dnia dzisiejszego - obecnie jako Frezpol Sp. z o.o. Oddział Produkcji Lin i Drutów „Linmet” w Wałbrzychu). Nadal wyroby swe sprzedają dwie, z trzech istniejących niegdyś, fabryki porcelany powstałe w 1831 (obecnie Fabryka Porcelany "Krzysztof" S.A.) i 1845 r. (obecnie Fabryka Porcelany "Wałbrzych" S.A.). Wałbrzych, dotąd niewielkie i peryferyjnie położone miasteczko przeżył okres intensywnej urbanizacji, przeradzając się w duży ośrodek przemysłowy i wchłaniając jako nowe dzielnice wsie położone w okolicznych dolinach. W 1871 r. Wałbrzych stał się wraz z Prusami częścią zjednoczonej Rzeszy Niemieckiej, korzystając z jej szybkiego rozwoju gospodarczego.
W miarę rozwoju miasta następowała rozbudowa jego infrastruktury komunalnej. Pierwsza linia kolejowa połączyła Wałbrzych i Wrocław w 1843 r., a od 1896 r. można było dotrzeć pociągiem do Kłodzka i Czech. Miasto uzyskało także wszelkie niezbędne urządzenia komunalne: elektryczność w 1896, gaz w 1868, wodociągi w 1905 i komunikację tramwajową w 1898 r.
Obecny, nieregularny i rozległy układ urbanistyczny jest wynikiem zarówno górzystego ukształtowania terenu, jak i faktu, że większość obecnych dzielnic miasta wyrosła z wsi rozciągniętych wzdłuż górskich potoków. W 1856 r. Wałbrzych otrzymał nowy ratusz. Wśród zabudowy miejskiej zaczęły wyróżniać się obiekty przemysłowe, kominy i piętrzące się hałdy kopalniane. Po I wojnie światowej zbudowano nową dzielnicę o charakterze wielkomiejskim (Neustadt - dziś Nowe Miasto), a socjaldemokratyczne władze miasta zainicjowały szeroko zakrojony program budowy osiedli socjalnych dla ludności robotniczej, kontynuowany następnie w okresie hitlerowskim. W 1939 r. miasto posiadało ok. 65 tysięcy mieszkańców.
II wojna światowa nie spowodowała zniszczenia miasta, zajętego przez wojska radzieckie dopiero po kapitulacji Niemiec. Miasto zostało przyznane Polsce. W przeciągu kilku powojennych lat większość dotychczasowych mieszkańców Wałbrzycha wysiedlono do Niemiec, choć ze względu na brak wyszkolonej kadry do obsługi przemysłu grupa Niemców pozostała w mieście aż do końca lat 50 XX wieku. Do miasta przybyli m.in. liczni repatrianci z Kresów Wschodnich i z Zachodu - głównie z Francji[3]. Nastąpił dalszy wzrost przestrzenny Wałbrzycha przy zachowaniu ukształtowanego wcześniej charakteru przemysłowego. Granice administracyjne rosły dzięki dołączeniu kolejnych pobliskich gmin, jak i budowie nowych osiedli mieszkaniowych. Efektem tych zmian jest obecna powierzchnia miasta, wynosząca prawie 85 km².
- Wykres liczby ludności Wałbrzycha na przestrzeni ostatnich 210 lat
Największą populację Wałbrzych odnotował w 1991 r. – wg danych GUS 141 161 mieszkańców[4].
Pochodzenie nazwy miasta [edytuj]
Niemiecka nazwa miasta, Waldenburg oznacza dosłownie "leśny gród". Miasto, nad którym wznosi się kopuła Chełmca (851 m n.p.m.), położone jest wśród zielonych wzgórz w centralnej części Sudetów Środkowych, na wysokości 450–500 m n.p.m., na pograniczu dwóch rejonów geograficznych: Pogórza Wałbrzyskiego i Gór Wałbrzyskich. Wałbrzych leży nad rzeką Pełcznicą.
Niemiecki Waldenburg miał także swoje dialektyczne nazwy: Walmbrich, Walbrich. Ta właśnie nazwa występuje w "Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego". Na podstawie nazw niemieckich wytworzyły się następnie formy używane na terenie położonego nieopodal czeskiego obszaru językowego: Valdenburk oraz Valbřich. Ta ostatnia postać stała się podstawą polskiej nazwy Wałbrzych, ustalonej wraz z włączeniem miasta do Polski w 1945 r.[potrzebne źródło] (choć na niektórych pierwszych mapach powojennych pojawia się nazwa Borowieck[5]).
Historia przemysłu w Wałbrzychu [edytuj]
|
|
Ta sekcja od 2009-03 wymaga uzupełnienia źródeł podanych informacji. Informacje nieweryfikowalne mogą zostać zakwestionowane i usunięte. Aby uczynić sekcję weryfikowalną, należy podać przypisy do materiałów opublikowanych w wiarygodnych źródłach. |
Historia przemysłu i jego rozwoju jest długa i burzliwa. Mieszkańcy pierwszego grodu wałbrzyskiego trudnili się bartnictwem i myślistwem. W późniejszym okresie do branż tych doszły rolnictwo oraz hodowla bydła.
Górnictwo — Pierwszy pisany i zachowany dokument o powstaniu pierwszej wałbrzyskiej kopalni węgla kamiennego pochodzi z 1366 roku. Dokument ten podaje iż Książę świdnicko – jaworski Bolko II za zasługi dworzan wykonywane dla księcia, mogą "po wsze czasy" posiąść prawo do sztolni dziedzicznej (sztolni odwadniającej) w Starym Zdroju. W 1805 były już 54 kopalnie. Tak szybki rozwój górnictwa wymagał powstania urzędów, które kontrolowałyby działania tej branży. I tak się stało. W 1778 roku powstał w Wałbrzychu inspektorat górniczy, a prawie sto lat później w 1861 roku – urząd górniczy. XX wiek to okres intensywnej eksploatacji złóż węgla. Rok 1990 to okres początku końca zagłębia wałbrzyskiego.
Sukiennictwo — Drugą, równie ważną dziedziną gospodarki Wałbrzycha, było sukiennictwo. W XVII i XVIII wieku wyroby dolnośląskich tkaczy, trafiały na rynki zbytu w Europie, Ameryce Południowej i Afryce. Eksport wyraźnie napędzał niski koszt wyrobu sukna, a więc i niska cena, a także miękka woda oraz olbrzymia ilość drewna niezbędna do bielenia tkanin. Tkacze wałbrzyscy należeli do cechów w Świdnicy, a od 1602 roku założyli oni własny cech – wałbrzyski, potwierdzony przez ówczesnego właściciela Wałbrzycha – Dipranda Czettritza. Połowa XVIII wieku to okres uprzemysłowienia wałbrzyskiego tkactwa.
Koksownictwo — Pierwsze próby koksowania wałbrzyskiego węgla podjęto w 1776 roku. Niespełna osiem lat później koksownie były już wybudowane na Sobięcinie, oraz niedaleko szybu Witold.
Zabytki [edytuj]
- Zamek Książ – największy zamek na Dolnym Śląsku, trzeci pod względem wielkości w Polsce (po Wawelu i Malborku). Zamek wybudowany został w latach 1288–1292 dla Bolka I ażeby mógł się on bronić przed najazdem Czechów. Po wygaśnięciu dynastii Książ wielokrotnie zmieniał właścicieli (dynastie czeskie, węgierskie, niemieckie). Najdłużej (1509-1941) na zamku panował ród Hochbergów. W 1941r obiekt skonfiskowany przez III Rzeszę, przebudowywany (1943-1945) na Hitlerowską siedzibę. Pod zamkiem znajduje się wybudowany podczas II wojny światowej system podziemnych korytarzy, prawdopodobnie będących częścią większego kompleksu Riese - budowanego w Górach Sowich. Przeznaczenie tuneli nie zostało jednak wyjaśnione,
- Wałbrzyski Rynek – centralny plac miasta na którym w 1731 roku stał drewniany ratusz. W 1996 roku rynek przeszedł gruntowną modernizację, ograniczono na nim ruch samochodowy, wybudowano fontannę oraz elementy małej architektury (dotychczas mieścił się tam parking wybudowany w 1928 roku),
- Budynek Muzeum Okręgowego – wybudowany został w 1801 roku,
- Ratusz wałbrzyski – stary ratusz na rynku nie spełniał już wymogów więc miasto w 1854 roku zakupiło za kwotę 8000 talarów 4 morgi ziemi na wybudowanie placu rynkowego, oraz nowego ratusza. Budynek ratusza zaprojektował i wykonał królewski budowniczy Waesemann,
- Prokuratura Rejonowa – budynek na reprezentacyjnym placu Wałbrzycha – Placu Magistrackim wzniósł w 1904 roku architekt Resner z Wrocławia,
- Pałac Tielscha – pałac wybudowany dla właściciela pobliskich Zakładów Porcelany – Carla Tielscha. Projekt wykonany przez budowniczego wrocławskiego Wassemanna,
- Dawny pałac rodu Czettritzów (1604–1628), późnorenesansowy, rozbudowany 1857 na siedzibę administracji książąt pszczyńskich,
- Palmiarnia w Lubiechowie – Palmiarnia Lubiechowska – wybudowana została w latach 1911–1914 na rozkaz księcia pszczyńskiego Jana Henryka XV von Hochberga. Na powierzchni 1900 m² występuje ponad 80 gatunków roślin pochodzących z całego świata,
- Dawny dom zdrojowy „Lwi Gród” nazywany był w innych okresach także „Domem Lwów” lub „Kamienicą pod Lwami” z niemieckiego „Löwenhaus” jest jednym z nielicznych już świadectw historii Starego Zdroju, dawnego kurortu, który największą swoją świetnością cieszył się w drugiej połowie XVIII i pierwszej połowie XIX wieku. „Lwi Gród” powstał około roku 1800 najprawdopodobniejszą datą budowy jest jednak rok 1791 na zlecenie dawnego właściciela Starego Zdroju Josepha Franza Bernarda von Mutius wraz z innymi budynkami gościnnymi,
- Liczne zabytki architektury górniczej, między innymi wieża szybu „Chwalibóg”, która jest najstarszą w dolnośląskim zagłębiu węglowym stalową wieżą wyciągową, postawioną w 1888 roku. Wieża szybu „Staszic” typu Malakow wybudowana około 1866 roku została wykonana z surowej cegły na wzór średniowiecznych wież obronnych, jej wysokość wynosi 40 m. Wieża szybu „Tytus”, był pierwszą w dolnośląskim zagłębiu wieża o konstrukcji żelbetowej z maszyną wyciągową umieszczoną w głowicy wieży. Do najciekawszych zabytków górnictwa wałbrzyskiego należy Lisia Sztolnia, i była kopalnia węgla Thorez wraz szybami Julia i Sobótka. Obecnie Muzeum Przemysłu i Techniki w Wałbrzychu.
Zabytkowe świątynie [edytuj]
- Kościół pw. Matki Boskiej Bolesnej – wzniesiony w średniowieczu, w 1720 i 2003 roku przeszedł gruntowną renowację,
- Kościół ewangelicki projektu Carla Gottharda Langhansa – zbudowany w latach 1785–1788,
- Kościół św. Ducha, w stylu klasycystycznym, salowy, wzniesiony 1847–1848, obecnie polskokatolicki,
- Kolegiata pw. Najświętszej Maryi Panny Bolesnej i Świętych Aniołów Stróżów. W 1899 roku rozebrano stary kościół by ustąpić miejsca nowemu budynkowi, który został zbudowany w latach 1898–1904 wg projektu architekta wrocławskiego Alexisa Langera. Kościół jest halowy, zbudowany na planie krzyża łacińskiego.
Klimat [edytuj]
Klimat Wałbrzycha należy do gatunku klimatów oceanicznych. Ma on typ podgórski, kotlinowy. Charakteryzują go zmienne i dosyć wysokie wahania temperatur między dniem a nocą. Jest to klimat chłodny, zmienny czasem bardzo ostry. Charakteryzują go ostre zimy i duża ilość opadów atmosferycznych. Na klimat ten wpływają głównie masy powietrza o kierunku zachodnim oraz masy powietrza o kierunkach zbliżonych do zachodniego. Skutkuje to wysokim ciśnieniem przede wszystkim po południowej oraz zachodniej części gór. Efekt ten ma miejsce zarówno latem jak i zimą[potrzebne źródło].
Przyroda [edytuj]
Przyroda Wałbrzycha odradza się po zniszczeniach i zaniedbaniach spowodowanych przez rabunkową gospodarkę przemysłową. Obecnie po ponad 10 latach od upadku dolnośląskiego zagłębia węglowego Wałbrzych jest miastem zielonym. Na jego terenie istnieje 7 parków miejskich (w tym największy Książański Park Krajobrazowy).
Wody na terenie miasta [edytuj]
Najdłuższym potokiem przepływającym przez obszar miasta jest Pełcznica, którą ongiś zwano w dolnym biegu Błotnią, natomiast w górnym Ogorzelcem. Wypływa ona ze Srebrnego Źródła ze szczytu Borowa i przepływa ponad 18 km przez Wałbrzych[potrzebne źródło]. Na tym terenie nie ma większych akwenów ze stojącą wodą, ogólna powierzchnia zbiorników z woda stojącą nie przekracza 0,4 km² co stanowi skromną część powierzchni miejskiej[potrzebne źródło]. Na powierzchnię tę składają się głównie pozostałości stawów rybackich, glinianek oraz osadniki zakładów przemysłowych. W Wałbrzychu przez pagórkowatą powierzchnie istnieje także mnóstwo strumyków i górskich potoków, ale nie są one dużej wielkości[potrzebne źródło].
Flora [edytuj]
W roślinności występującej na tym terenie możemy wyróżnić dwa piętra[potrzebne źródło]:
- piętro pogórza, które sięga do wysokości 500 m n.p.m.
- piętro regla dolnego, które sięga do 500 m n.p.m.
Dominują lasy świerkowe, bukowe i świerkowo-bukowe. Runo lasów i parków poszywa marzanka, bodziszek, szczyr, żywiec, gniewnik, kopytnik pospolity i wiele innych[potrzebne źródło].
Fauna [edytuj]
Świat zwierzęcy niestety nie jest zbytnio zróżnicowany. Na obszarze miasta nie występuje wiele gatunków. Do ważniejszych grup zwierząt, które bytują na terenie Wałbrzycha zaliczyć możemy przede wszystkim ptactwo. A tutaj do ważniejszych gatunków należą[potrzebne źródło]:
Licznie na terenie miasta występują gryzonie polne i leśne takie jak mysz polna i szczur. Oprócz tego występują gatunki które prezentują faunę leśną i polną takie jak: zając, łasica, kuna. Spotykane są również jelenie żyjące na pogórzach wałbrzyskich.
Ekologia i ochrona środowiska [edytuj]
|
|
Ta sekcja od 2009-03 wymaga uzupełnienia źródeł podanych informacji. Informacje nieweryfikowalne mogą zostać zakwestionowane i usunięte. Aby uczynić sekcję weryfikowalną, należy podać przypisy do materiałów opublikowanych w wiarygodnych źródłach. |
Niegdyś Wałbrzych, zwłaszcza w latach 80. XX wieku był najbardziej zanieczyszczonym miastem w Polsce. Przewyższał nawet pod względem zanieczyszczenia powietrza, wód i gleb miasta GOP-u. Sytuacji tej należy się jednak upatrywać nie tylko w niewłaściwej polityce ekologicznej zakładów przemysłowych, lecz także w tym, iż szybko rozwijające się miasto nie miało dostatecznie rozbudowanej sieci kanalizacyjnej, nie było dobrej organizacji komunikacji wewnątrzmiejskiej. Po 1991 roku, a więc po okresie likwidacji wałbrzyskich kopalń i wielu zakładów, sytuacja ulegała stałej poprawie.
Obecnie Wałbrzych jest miastem gdzie ilości zanieczyszczeń nie przekraczają w znaczący sposób (jak to miało kiedyś miejsce) dopuszczalnych norm. Dodatkowo władze miasta inwestują w oczyszczalnię ścieków, stara się nakłaniać mieszkańców do zamiany ogrzewań z węglowych na gazowe, inwestuje w rozwój sieci kanalizacyjnej. Działa tutaj szereg instytucji i przedsiębiorstw które dbają o odbiór zanieczyszczeń (Wałbrzyskie Przedsiębiorstwo Oczyszczania, Wałbrzyski Związek Wodociągów i Kanalizacji). Wałbrzych również stara się inwestować w nowe tereny zielone, w ochronę przyrody. Zagospodarowywane są stare pogórnicze hałdy, urządzane nowe parki i skwery. Problemem jest stale rosnący ruch kołowy. Jednak i tę niedogodność próbuje się wykluczyć inwestując w obwodnice miejskie oraz ekrany dźwiękoszczelne, i nowe rozwiązania drogowe, zmniejszające hałas, a więc takie, które mają mniejszy wpływ na zdrowie nie tylko mieszkańców miasta. Mowa tutaj także o żyjących zwierzętach w obszarze administrowania Wałbrzycha.
Nowe inwestycje, które są obecnie realizowane, pozwolą za kilka lat aby Wałbrzych był miastem o czystym środowisku i nienagannym stosunku do przyrody.
Gospodarka [edytuj]
Wałbrzych jest ważnym ośrodkiem przemysłowym, kulturalnym i naukowym regionu. Rozwinięty jest przemysł budowlany, motoryzacyjny, szklarski, chemiczny, włókienniczy, odzieżowy, spożywczy. Szczególnie rozwinięty jest przemysł ceramiczny, oraz przemysł motoryzacyjny.
Był on dawniej dużym ośrodkiem wydobycia i przetwórstwa węgla kamiennego. W Wałbrzychu działały trzy duże kopalnie węgla kamiennego (Wałbrzych, Victoria, Thorez). Ostatnią kopalnie zamknięto w połowie lat 90. Obecnie działa jedynie jedna koksownia (Victoria).
Ogółem na koniec 2002 roku było 14 195 podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w systemie REGON[potrzebne źródło]. W skład tej liczby wchodziło 9 468 zakładów osób fizycznych, 771 różnego rodzaju spółek, 51 spółdzielni oraz 4 przedsiębiorstwa państwowe. Na koniec 2004 roku liczba podmiotów w systemie REGON wynosiła już 14 688, w tym 778 spółek, 50 spółdzielni i tylko 1 przedsiębiorstwo państwowe. Stopa bezrobocia jest tutaj najwyższą w województwie dolnośląskim i wynosi 15,0% (stan na 31 grudnia 2008)[6]. W powiecie wałbrzyskim bezrobocie wynosi 17,6% i jest jednym z najwyższych w Polsce[7].
Spółki komunalne [edytuj]
Miasto Wałbrzych jest właścicielem wszystkich udziałów Miejskiego Przedsiębiorstwa Komunikacyjnego Sp. z o.o. w Wałbrzychu
Miasto Wałbrzych posiada większość udziałów w następujących spółkach miejskich:
- Zarząd Dróg i Komunikacji w Wałbrzychu,
- Wałbrzyski Ośrodek Sportu i Rekreacji,
- Schronisko dla zwierząt,
- Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej.
Spółki ze znaczącym udziałem gminy:
- Miejski Zarząd Budynków Sp. z o.o. w Wałbrzychu,
- Miejski Zakład Usług Komunalnych Sp. z o.o. w Wałbrzychu,
- Wałbrzyskie Przedsiębiorstwo Oczyszczania Sp. z o.o.,
- Wałbrzyski Związek Wodociągów i Kanalizacji.
Spółki te mają za zadanie utrzymanie czystości w mieście, zarządzanie budynkami miejskimi i ich bieżące remonty, wywóz śmieci, nieczystości i odpadów płynnych, utrzymanie zieleni w mieście oraz utrzymanie i kompleksowe zarządzanie komunikacją miejską.
Sytuacja na rynku pracy [edytuj]
|
|
Ta sekcja od 2009-03 wymaga uzupełnienia źródeł podanych informacji. Informacje nieweryfikowalne mogą zostać zakwestionowane i usunięte. Aby uczynić sekcję weryfikowalną, należy podać przypisy do materiałów opublikowanych w wiarygodnych źródłach. |
 |
Ta sekcja wymaga określenia jasnych kryteriów wyboru. Kryteria powinny być poparte źródłami, nie mogą naruszać zasady neutralnego punktu widzenia, należy też unikać próżnych wyrażeń takich jak "znani", "najlepsi" itd. Kryteria możesz omówić w dyskusji artykułu. Zobacz też: Zasady tworzenia list. |
Z racji trudnych warunków wydobywczych, niskiej opłacalności wydobywania węgla, oraz czynników takich jak niska cena węgla, dekapitalizacja budynków, urządzeń oraz maszyn kopalń postanowiono zlikwidować Dolnośląskie Zagłębie Węglowe. W latach 1990–1993 zwolniono około 20 tysięcy pracowników zatrudnionych w wałbrzyskich kopalniach, co odbiło się głębokim piętnem na mieście. Upadek kopalń spowodował także upadek wielu przedsiębiorstw i instytucji działających na rzecz górnictwa. Upadły Przedsiębiorstwa Robót Górniczych, podupadła Fabryka Maszyn Górniczych "Wamag". Obiekty kopalń w większości zostały rozkradzione a resztki wyburzone. Likwidacja wałbrzyskich kopalń spowodowała bezrobocie strukturalne w całym regionie, z którego dojeżdżały tysiące osób do pracy w Wałbrzychu. Bezrobocie dalece przekraczało średnią dla Polski. Dodatkowo wałbrzyskie zakłady włókiennicze zaczęły mieć poważne problemy ze zbytem produkowanych przez siebie towarów co doprowadziło do dalszych masowych zwolnień. Ta sytuacja trwała do późnych lat 90. XX wieku, czyli do powołania Wałbrzyskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej "Invest Park". Zaczęły się pojawiać nowe firmy, chcące ulokować swe siedziby właśnie w Wałbrzychu. Wybudowana została fabryka Toyoty, Cersanitu, Metzelera, powstało wiele przedsiębiorstw i zakładów dających pracę tysiącom Wałbrzyszan. Obecnie bezrobocie w mieście wynosi 18,1% [dane na marzec 2009] i jest większe od średniej stopy bezrobocia w województwie dolnośląskim, ale z roku na rok spada.
Głównymi pracodawcami w gminie Wałbrzych są:
- Wałbrzyskie Zakłady Koksownicze "Victoria"S.A.,
- Enitra,
- Toyota Motor Manufacturing Poland,
- Faurecia,
- Camela,
- Trelleborg,
- Zakłady Porcelany Stołowej Krzysztof,
- Fabryka Porcelany Wałbrzych,
- Zakłady Ceramiczne Cersanit III,
- Metzeler Polska,
- Glaverbel Silesia,
- Interminglass Polska.
Nowe inwestycje, które powstają w WSSE "Invest Park" pozwolą na zatrudnienie kolejnych mieszkańców miasta i powiatu.
Kultura [edytuj]
|
|
Ta sekcja od 2009-03 wymaga uzupełnienia źródeł podanych informacji. Informacje nieweryfikowalne mogą zostać zakwestionowane i usunięte. Aby uczynić sekcję weryfikowalną, należy podać przypisy do materiałów opublikowanych w wiarygodnych źródłach. |
Wałbrzyski Ośrodek Kultury [edytuj]
Wałbrzyski Ośrodek Kultury (WOK) jest instytucją działającą na terenie Wałbrzycha. Siedziba mieści się w dzielnicy Piaskowa Góra oraz Biały Kamień. Wałbrzyski Ośrodek Kultury jest instytucją która prowadzi wiele imprez kulturalnych, rozrywkowych i oświatowych na terenie miasta. Angażuje w życie kulturalne samych mieszkańców, oferując zajęcia stałem prowadzone przez wyspecjalizowane osoby. Wielu wałbrzyszan może się aktywnie włączyć w animację życia kulturalnego miasta, poprzez uczestnictwo w różnego rodzaju zajęciach plastycznych, muzycznych, tanecznych, rozrywkowych.
Filharmonia Sudecka [edytuj]
Filharmonia Sudecka powstała w roku 1978 z inicjatywy Józefa Wiłkomirskiego. Orkiestra Symfoniczna Filharmonii Sudeckiej, licząca obecnie około 80 muzyków prezentuje dzieła kameralne, symfoniczne, oratoryjno-kantatowe i popularne począwszy od muzyki dawnej, poprzez największe kompozycje klasyczne i romantyczne aż po muzykę współczesną. Zespół ma na swoim koncie także kilka prawykonań utworów współczesnych kompozytorów polskich i obcych. Oprócz tego przy filharmonii działa kilka zespołów kameralnych. Orkiestra od czasów powstania brała udział w wielu festiwalach i konkursach krajowych i zagranicznych akompaniując wielu znanym a także początkującym artystom. Występowała w byłej Czechosłowacji, Francji, Niemczech, Włoszech. Zespoły kameralne filharmonii występowały także w byłym ZSRR, Szwajcarii, Niemczech i Francji. Na estradzie Filharmonii Sudeckiej mieli okazję wystąpić dyrygenci i soliści z całej niemal Europy, a także z tak odległych i egzotycznych krajów, jak Argentyna, Brazylia, Chile, Chiny, Japonia, Korea, Kuba, Liban, Meksyk, Nowa Zelandia i inne. Od początków XXI w. orkiestra daje regularne koncerty noworoczne i karnawałowe w Berlinie. Orkiestra nagrała również kilkanaście płyt CD, które zostały wydane w Polsce i Niemczech. Od 1 września 2005 r. dyrektorem Filharmonii Sudeckiej jest dr Dariusz Mikulski.
Teatr Dramatyczny im. Jerzego Szaniawskiego [edytuj]
Teatr Dramatyczny im. Jerzego Szaniawskiego w Wałbrzychu powstał jako miejski teatr w 1957 roku. Zaczątkiem dzisiejszego teatru była założona w 1947 roku sala teatralna im. Aleksandra Fredry, która występowała dla nielicznej jeszcze wówczas ludności polskiej (około 7 tysięcy). Współpracowano również wtedy z już istniejącym teatrem jeleniogórskim. Jednak wałbrzyska scena nie była samodzielna i nie posiadała stałego miejsca występów. Powodów tego było dużo, ale najważniejszym był brak wolnego budynku. Scena wałbrzyska została uroczyście otwarta dopiero w 1956 roku kiedy utworzono tutaj scenę filialną Państwowych Teatrów Dolnośląskich w Jeleniej Górze. Miejska Rada Narodowa w 1960 roku podjęła uchwałę zobowiązującą miasto Wałbrzych do wszczęcia postępowania dla powołania teatru dramatycznego. 1 października 1964 roku w Wałbrzychu powołano Teatr Dramatyczny. Dyrektorem nowego teatru pozostał B. Orlicz, a placówka działalność artystyczną rozpoczęła 23 listopada 1964 roku premierą "Zemsty" Fredry. Wałbrzyski teatr w ciągu pierwszego sezonu dał 7 spektakli premierowych i 285 widowisk które obejrzało ponad 100 tysięcy widzów. O działalności wałbrzyskiego teatru pisało wiele czasopism i gazet m.in. "Trybuna Wałbrzyska", "Słowo Ludu", "Gazeta Robotnicza", "Życie Literackie", czy "Teatr". Sezon 1967–1968 odbył się już pod nowym kierownictwem Krystyny Tyszarskiej. Zaprezentowano "Hamleta", "Żeglarza" Szaniawskiego czy "Dwaj" Juliusa Barč – Ivana. Malała dość znacznie liczba widzów, która spadła z liczby prawie 140 tysięcy w sezonie 1966/1967 do liczby 81 tysięcy widzów w sezonie 1967/1968. Lata 1969–1971 to okres wystawiania dalszych premier jednak powolnej stagnacji teatru. Teatr do 1991 roku wystawił 190 premier m 8182 przedstawienia które obejrzało ponad 2 miliony widzów. Przemiany ustrojowe w 1989 dały plon w postaci spektaklu "Noce dziadów" W. Jesionki. Jednak frekwencja w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych nie przekroczyła progów z lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych. Obecnie publiczność teatru to publika młodzieżowa, szkolna, i indywidualna natomiast w latach 70. była to publika organizowana gdzie zakłady pracy finansowały pracownikom wyjścia do teatru. Za największy sukces teatru, można uznać iż w 1992 roku widownia w przewadze była widownią młodzieżową w proporcji 60% do 40%. Niektóre nagrody przyznane dla teatru:
Zdobyte nagrody[potrzebne źródło]:
- Nagrody ogólne:
- "Iwona, Księżniczka Burgunda" Witold Gombrowicz, XXXI Opolskie Konfrontacje Teatralne "Klasyka Polska 2006", I nagroda, nagroda za reżyserię – A. Tyszkiewicz, nagroda za scenografię – Jan Polivka, nagroda za debiut sceniczny w roli Księcia Filipa – Rafał Kosowski, "PEREŁKA" aktorska jako nagroda pozaregulaminowa za najlepszy epizod dla Piotra Kondrata za rolę Walentego.
- Nagrody dla teatru
- Ankiety miesięcznika "Teatr" – Teatr Dramatyczny im. Jerzego Szaniawskiego w Wałbrzychu dwukrotnie (w 2003 i 2004 roku) wymieniony jako jeden z najlepszych w Polsce.
- Nagrody dla ludzi teatru
- "Paszport Polityki" Dwukrotne (w 2003 i 2004 roku) nominacje dla Piotra Kruszczyńskiego oraz Jana Klaty w dziedzinie Teatru, dla Piotra Kruszczyńskiego.
Teatr Lalki i Aktora [edytuj]
Historia Wałbrzyskiego Teatru Lalki i Aktora sięga 1945 roku kiedy to krótko po otwarciu Szkoły Muzycznej nieopodal powstał amatorsko – społeczny Teatr Lalek a właściwie Teatr Kukiełek. Teatr powstał i narodził się dzięki życiowej pasji małżonków Melanii i Tadeusza Karwatów, którzy jeszcze przed II wojną światową angażowali się w sosnowiecki teatr "Baj-Baj". Pierwsze próby do premierowego przedstawienia "O dzielnym Szewczyku, złotowłosej królewnie, strasznym smoku i królu Goździku" odbywały się w prywatnym mieszkaniu państwa Karwatów. Premiera odbyła się w grudniu 1945 roku w sali "Cyganerii" na Podgórzu, będąca w owym czasie salonem miasta Wałbrzycha. W skład pierwotnego zespołu oprócz wspomnianego już T. Karwata – reżysera, a zarazem kierownika teatru, wchodziły trzy osoby: scenograf Ferdynand Drabik, oraz aktorzy Anna Białas, Melania Karwatowa i Zdzisław Sanecki. W 1951 roku teatr dostaje dotację ze Społecznego Funduszu Odbudowy Stolicy i zakupuje budynek przy ul. Buczka 16 gdzie mieści się do dziś.
Niektóre wyróżnienia[potrzebne źródło]:
- 1960 - Nagroda dla "Najlepszego Teatru Poezji Ziem Zachodnich" we Wrocławiu,
- 1965 - Ogólnopolski Festiwal Sztuk Małoobsadowych w Warszawie, Andrzej Rettinger – II nagroda za reżyserię – "Bamba w oazie Tongo",
- 1967 - III Śląski Festiwal Teatrów Lalkowych w Opolu, Włodzimierz Dobrowolski, Ali Bunsch – I nagroda za ogólny poziom artystyczny i I nagroda za scenografię – "O chłopie co wszystkich zwodził (złoty klucz)",
- 1968 - Nagroda Artystyczna Prezydium WRN,
- 1972 - Ogólnopolski Konkurs Solistów Teatrów Lalek w Białymstoku, J. Górecka, W. Pietrzyk – II nagroda – "Romeo i Julia",
- 1993 - VIII Łomżyńskie Spotkania Teatrów w Walizce, I nagroda za scenografię – "Romeo i Julia",
- 1996 - X Łomżyński Festiwal Teatru w Walizce, I nagroda za scenografię – "Dziesięciu Małych Murzynków".
Obecnie teatr jest jednym z 22 teatrów lalek w Polsce i jednym z dwóch teatrów lalek na Dolnym Śląsku.
Biblioteka [edytuj]
Historia biblioteki w Wałbrzychu sięga 1945 roku, kiedy to w mieście zawiązał się komitet na rzecz budowy Miejskiej Biblioteki Publicznej. W latach 1946–1956 biblioteka podlegała pod Ministerstwo Oświaty, które dzieliło centralnie pieniądze, w efekcie czego wałbrzyska biblioteka uzyskała 40000 pozycji. Jednak w większości mało wartościowych. Lata te to także okres politycznych perturbacji które nie pozostały bez znaczenia dla księgozbioru wałbrzyskiej biblioteki. Wiele książek zniszczono lub skonfiskowano co poskutkowało stratą ponad 45 tysięcy książek z placówki miejskiej. W 1973 roku nastąpiło zespolenie Powiatowej Biblioteki Publicznej z Miejską Biblioteką Publiczną, co po reformie administracyjnej w 1975 roku dało Wojewódzką Bibliotekę Publiczną. W latach 1980–1990 postępował dalszy rozwój biblioteki. W 1983 roku otwarto dwie specjalistyczne filie a mianowicie dla niedowidzących i niewidomych oraz filię dla dzieci na Podzamczu. W 1993 roku, biblioteka także dostała od miasta gmach blisko Rynku wałbrzyskiego, kamienice pod czterema Atlantami, która była dobrze przystosowana do funkcji bibliotecznych. Obecnie biblioteka posiada zasobny księgozbiór liczący około 150.000 pozycji, jest prenumeratorem ok. 170 tytułów czasopism, posiada ponad 12.500 roczników archiwalnych oraz posiada bogaty zbiór pozycji specjalnych liczący ok. 16.000 woluminów, w tym 13.000 audiowizualnych. Biblioteka wykorzystuje elektroniczne technologie w zakresie rejestracji czytelników i wypożyczeń, tworzy i udostępnia bazy danych dotyczących swych zbiorów.W roku 2005 nastąpiło połączenie Miejskiej Biblioteki Publicznej z Powiatową Biblioteką Publiczną w jedną instytucję kultury pod nazwą Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna "Biblioteka pod Atlantami". Dyrektorem placówki został mgr Cezary Kasiborski. Aktualnie biblioteka w Wałbrzychu posiada 14 filii i siedzibę główną.
Wałbrzyska Galeria Sztuki BWA "Zamek Książ" [edytuj]
Wałbrzyska Galeria Sztuki Biuro Wystaw Artystycznych "Zamek Książ" została utworzona jako samodzielna jednostka 1 stycznia 1976 roku przez Wojewodę Wałbrzyskiego, a od 1 stycznia 1996 roku jej organizatorem jest Gmina Wałbrzych. Celem działalności Galerii jest promowanie sztuki współczesnej poprzez prezentację ciekawych i oryginalnych postaw twórczych artystów z kraju i z zagranicy oraz twórców własnego środowiska. Galeria realizuje corocznie kilkanaście wystaw w siedzibie własnej oraz przygotowuje i prezentuje ekspozycje w placówkach obcych. Do ciekawszych realizacji należały wystawy plakatów Jana Sawki z USA, drzeworytów HAP Grirshabera, polskich osobowości twórczych takich jak Jan Szancenbach, Janina Kraupe, Adam Myjak, Władysław Hasior, Stanisław Mikulski, Tomek Sętowski. Prezentowała także prestiżowe wystawy ze zbiorów ukraińskich, wielkich mistrzów malarstwa polskiego np. Jacka Malczewskiego, "Arcydzieła malarstwa polskiego", czy "Piękny Lwów", które cieszyły się ogromnym zainteresowaniem zwiedzających. Galeria organizowała pokazy szkła artystycznego z kolekcji własnej za granicą, we Włoszech – w Pałacu Sztuki w Foggii, w Czechach i w Rosji oraz wielokrotnie w ośrodkach wystawienniczych w Polsce.
Galeria promuje również rodzimych twórców, zwłaszcza młodych artystów, organizując ich wystawy i wydając katalogi oraz prezentuje ich twórczość w innych placówkach wystawienniczych. Ostatnie z wystaw środowiskowych m.in.„Przegląd młodej twórczości wałbrzyskiej i świdnickiej” odbył się także w Świdnicy, a twórczość Miłosza Pobiedzińskiego została zauważona na Bielskiej Jesieni w Bielsku-Białej, prace Agnieszki Starościak prezentowane była również w Częstochowie, Legnicy i Jeleniej Górze, obrazy Cyryla Bartkowiaka w Krynicy oraz Ostrowcu Świętokrzyskim. W ramach prowadzonej działalności funkcjonuje Galeria Sprzedaży, oferująca duży wybór profesjonalnych dzieł, począwszy od malarstwa, grafiki, rzeźby po ceramikę i szkło. Szczególne miejsce w ofercie zajmują prace artystów z własnego środowiska, co stanowi dla nich doskonały sposób promowania. Galeria rozwija również działalność edukacyjną, oferując wałbrzyskim szkołom zwiedzanie swoich wystaw z przewodnikiem, lekcje z zakresu sztuki oraz konkursy towarzyszące dużym przedsięwzięciom wystawienniczym. Dyrektorem instytucji jest mgr Alicja Młodecka. Adres, ul. Piastów Śląskich 1, 58-306 Wałbrzych
Kina [edytuj]
Na terenie miasta działają cztery kina - są to:
- "Apollo",
- "Piaskowa Góra",
- "Zorza",
- "Cinema City".
Na przebiegu lat powstały kina "Piaskowa Góra" i "Cinema City". Wcześniej kin w Wałbrzychu było osiem. Były to:
- "Polonia",
- "Oaza",
- "Barbórka",
- "Victoria",
- "Kolejarz",
- "Górnik",
- "Zorza"(istnieje),
- "Apollo"(istnieje).
Na terenie Galerii Handlowej Victoria znajduje się kompleks Cinema City z siedmioma salami kinowymi. Jest to jedyne kino w Wałbrzychu gdzie można obejrzeć film w 3D. Jest to dobre rozwiązanie, bo mieszkańcy miasta i okolic nie będą musieli wyjeżdżać do Wrocławia, aby obejrzeć film w tej technologii.
Edukacja [edytuj]
Na terenie Wałbrzycha działają 22 szkoły podstawowe, 18 gimnazjów oraz 21 szkół średnich m.in.:
- Państwowa Muzyczna Szkoła Muzyczna I oraz II st.
Szkołami ponadgimnazjalnymi są:
- Zespół Szkół nr 7 (zespół szkół ekonomiczno gastronomicznych) - ul Kłodzka 29 (Rusinowa),
- I Liceum Ogólnokształcące (Zespół Szkół nr 1 im. Ignacego Paderewskiego) - Nowe Miasto,
- II Liceum Ogólnokształcące im. Hugona Kołłątaja (Śródmieście) - 8. najlepsza szkoła średnia w Polsce (2009)[8]
- III Liceum Ogólnokształcące im. Mikołaja Kopernika (Sobięcin),
- IV Liceum Ogólnokształcące (Zespół Szkół nr 4) - Piaskowa Góra (zostało do niego włączone po likwidacji V Liceum Ogólnokształcące z Oddziałami Intergracyjnymi),
- Zespół Szkół nr 8 ("Energetyk") - Śródmieście,
- Zespół Szkół nr 5 (dawny Zespół Szkół Mechanicznych Międzyresortowych - "Mechanik") im. Maksymiliana Tytusa Hubera - Szczawienko,
- Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych nr 10(była odzieżówka i budowlanka) - Stary Zdrój,
- Społeczne Liceum Ogólnokształcące - Piaskowa Góra - powołane do istnienia w 1991 roku.
W Wałbrzychu znajdują się siedziby uczelni wyższych:
- Filia Politechniki Wrocławskiej w Wałbrzychu,
- Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy - Zamiejscowy Ośrodek Dydaktyczny w Wałbrzychu,
- Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Angelusa Silesiusa w Wałbrzychu,
- Wałbrzyska Wyższa Szkoła Zarządzania i Przedsiębiorczości.
W sumie w Wałbrzychu studiuje ponad 8.000 osób.[potrzebne źródło]
Na terenie Wałbrzycha działa również Sudecki Uniwersytet Trzeciego Wieku, oferujący zajęcia dla ludzi starszych, bez względu na ich formalne wykształcenie.
Sklepy wielopowierzchniowe w Wałbrzychu [edytuj]
Wałbrzych jest ważnym ośrodkiem handlowym w regionie. W Wałbrzychu znajduje się wiele sklepów wielopowierzchniowych oraz mniejszych obiektów handlowo usługowych. Obecnie planuje się dalszą rozbudowę sieci obiektów handlowych.
Lista sklepów wielopowierzchniowych w Wałbrzychu:
- Galeria Handlowa "Victoria" (ok.250 sklepów + park handlowy oraz multikino) ul. 1 Maja 64,
- Galeria Handlowa "Auchan" (50 sklepów) ul. H.Wieniawskiego 19,
- Galeria Handlowa "TESCO" Łączyńskiego 44 (Szczawno Zdr.),
- Centrum Handlowe "OK Centrum" ul. Mazowiecka 3,
- Centrum Handlowe "Real" ul. Kusocińskiego 4,
- Centrum Handlowe "Kaufland" ul. Długa 4B,
- "OBI" ul. Długa 1,
- "Castorama" ul. H.Wieniawskiego 21,
- Makro" Szczawno Zdrój ul.Łączyńskiego 44a.
oraz mniejsze:
- Carrefour Express ( 1 sklep ) w ,,OK Centrum",
- Polo Market,
- Biedronka (6 sklepów) + 1 w Szczawnie Zdroju,
- Lidl (2 sklepy),
- Netto (2 sklepy).
W budowie:.
- Magnolia Park budowana przy zbiegu ulic Lubelskiej i Wysockiego w ścisłym centrum Wałbrzycha, wg koncepcji centrum ma być nie tylko galerią handlową, ale i parkiem rozrywki. Otwarcie planowane jest na 2013 rok.
Transport [edytuj]
Węzeł drogowy [edytuj]
Przez Wałbrzych prowadzi droga i linia kolejowa do przejścia z Czechami w Golińsku. Jest on połączony koleją z trzema ośrodkami: Wrocławiem, Jelenią Górą i Kłodzkiem. Wałbrzych jest ważnym węzłem drogowym, przez jego teren biegnie kilka znaczących tras.
- droga krajowa nr 35 (Wrocław – Mieroszów – Golińsk (Granica z Republiką Czeską),
- droga wojewódzka nr 367 (Jelenia Góra – Wałbrzych),
- droga wojewódzka nr 379 (Świdnica – Wałbrzych),
- droga wojewódzka nr 375 (Stare Bogaczowice – Wałbrzych),
- droga wojewódzka nr 381 (Kłodzko – Nowa Ruda - Wałbrzych),
- droga wojewódzka nr 376 (Wałbrzych – Szczawno-Zdrój – Kamienna Góra).
Miasto leży niecałe 40 kilometrów[potrzebne źródło] od autostrady A4 oraz około 20 kilometrów[potrzebne źródło] od planowanej drogi ekspresowej S3.
Węzeł kolejowy [edytuj]
Wałbrzych jest ważnym węzłem kolejowym. Przez jego teren przebiegają linie kolejowe o ponadregionalnym znaczeniu. Wcześniej na terenie Wałbrzycha istniało 6 dworców. Były to:
- Wałbrzych Główny,
- Wałbrzych Miasto,
- Wałbrzych Szczawienko,
- Wałbrzych Fabryczny,
- Wałbrzych Dolny,
- Wałbrzych Towarowy.
Obecnie z 6 dworców pozostały 4. Są to: Wałbrzych Główny, Wałbrzych Miasto, Wałbrzych Fabryczny oraz Wałbrzych Szczawienko.
Główną linią kolejową przechodzącą przez Wałbrzych jest linia kolejowa nr 274 z Wrocławia (przez Kąty Wrocławskie, Imbramowice, Jaworzynę Śląską, Świebodzice) do Jeleniej Góry (przez Boguszów-Gorce, Marciszów) i dalej do Szklarskiej Poręby oraz do Görlitz (przez Gryfów Śląski, Lubań Śląski i Zgorzelec). Jej początki sięgają marca 1853 kiedy to uruchomiono pierwszy 12,3 km 2-torowy odcinek Świebodzice-Wałbrzych[9].
Komunikacja [edytuj]
Miejskie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne - Historia komunikacji miejskiej wiąże się z rozwojem wałbrzyskiego przemysłu, który w drugiej połowie XIX wieku nabiera olbrzymiego znaczenia i przekształca miasto w główny ośrodek przemysłowy na Dolnym Śląsku. Z racji tego iż rozwój przemysłowy i terytorialny Wałbrzycha postępował z dużą szybkością, a zakłady i osiedla mieszkaniowe położone były w różnych dzielnicach, i niejednokrotnie dosyć daleko od siebie oddalone, należało pomyśleć o uruchomieniu komunikacji miejskiej. I tak też się stało. W 1897 roku zawiązuje się Towarzystwo Akcyjne "NEUKAG" (Niederschlesiesche Elektriezitat und Zlainbahn AG), które wybudowało elektrownię, i oddało następnie do użytku pierwszą linię tramwajową. Po odzyskaniu przez Polskę Wałbrzycha w 1945 roku, komunikacja miejska nie była samodzielnym przedsiębiorstwem, lecz stanowiła część Zjednoczenia Energetycznego i występowała po nazwą "Koleje Elektryczne". Tabor który przejęto był zdewastowany, wyeksploatowany a przede wszystkim przestarzały. Tramwaje były stare, tylko 7 z 20 trolejbusów nadawało się do eksploatacji a komunikacja autobusowa nie istniała. Nie lepiej było z trakcją tramwajową i siecią elektryczną zasilającą tramwaje i trolejbusy. Lata 1945–1991 to okres intensywnego rozwoju i przemian w komunikacji miejskiej Wałbrzycha. Od 1991 roku Miejski Zakład Komunikacji w Wałbrzychu, istnieje jako samodzielne przedsiębiorstwo. W 1997 roku MZK Wałbrzych zakupiło 31 nowych, niskopodłogowych autobusów marki Neoplan. Dnia 1 października 2001 roku Miejski Zakład Komunikacyjny zmienił status i stał się Miejskim Przedsiębiorstwem Komunikacyjnym[potrzebne źródło].
Przedsiębiorstwo PKS - Wałbrzyski PKS obsługuje połączenia krajowe regionalne i międzymiastowe. Obecnie oferta PKS-u Wałbrzych obejmuje kilkadziesiąt kursów do ważniejszych[potrzebne źródło] miast w regionie i kraju. Autobusami z Wałbrzycha dojechać można m.in. do[potrzebne źródło]:
- Bolkowa,
- Bystrzycy Kłodzkiej,
- Dzierżoniowa,
- Głogowa,
- Głuszycy,
- Jawora,
- Jeleniej Góry,
- Kamiennej Góry,
- Kłodzka,
- Legnicy,
- Nowej Rudy,
- Wrocławia,
- Stronia Śląskiego,
- Zielonej Góry.
Po Wałbrzychu, oprócz komunikacji autobusowej, prowadzonej przez Miejski Przedsiębiorstwo Komunikacji Sp. z o.o. kursują również prywatne busy. Busy te świadczą usługi przewozowe również na terenie okolicznych gmin m.in. Świdnicy, Świebodzic czy Boguszowa-Gorców[potrzebne źródło].
Sport [edytuj]
|
|
Ta sekcja od 2009-03 wymaga uzupełnienia źródeł podanych informacji. Informacje nieweryfikowalne mogą zostać zakwestionowane i usunięte. Aby uczynić sekcję weryfikowalną, należy podać przypisy do materiałów opublikowanych w wiarygodnych źródłach. |
W Wałbrzychu istnieje kilkanaście klubów sportowych jednak najważniejszymi są "Górnik" i "Zagłębie". Obecnie piłkarski PWSZ Górnik Wałbrzych (do niedawna Górnik/Zagłębie Wałbrzych) występuje w czwartej lidze, natomiast koszykarze Górnika Wałbrzych w 2007 roku powrócili do ekstraklasy.
Górnik Wałbrzych [edytuj]
Górnik Wałbrzych – klub sportowy założony 22 marca 1946 r. W chwili założenia był to klub wielosekcyjny. Najbardziej znane są sekcje piłkarska i koszykarska. Z pozostałych sekcji większość przestała istnieć, ale niektóre przetrwały np. kolarstwo.
Koszykówka [edytuj]
Sekcja koszykarska istniała w Górniku od samego początku tj. od 1946 r. W 1956 r. drużyna wywalczyła awans do II ligi, a w 1970 do najwyższej klasy rozgrywek. Potem spadła, ale na stałe powróciła do elity w 1977 r. Klub zawsze słynął ze świetnej pracy z młodzieżą, czego efektem były liczne medale MP juniorów. Seniorzy pierwszy duży sukces odnieśli w roku 1981, zdobywając wicemistrzostwo. Rok później Górnik zdobył złoty medal. W 1983 r. znów "Biało-Niebiescy" zdobyli srebro i ponownie w 1986 r. Ostatni wielki sukces to mistrzostwo w 1988 r. 25 kwietnia 2007 r. Górnik wywalczył awans do Polskiej Ligi Koszykówki. Dzięki temu awansowi, Wałbrzych przestał być jedynym polskim miastem liczącym ponad 100 tysięcy mieszkańców, w którym (ani w promieniu 50 km od którego) przez ponad 10 lat (1995–2007) nie gościły rozgrywki najwyższej klasy rozgrywkowej w żadnej dyscyplinie drużynowej. Sezon 2008/09 był jednak ostatnim zespołu Górnika w PLK. Po dwóch sezonach Górnik spadł do 1 ligi.
Piłka Nożna [edytuj]
Sekcja piłkarska swoje najlepsze lata, podobnie jak koszykarze, miała w latach osiemdziesiątych. W 1983 r. zespół awansuje do I ligi. Jako beniaminek spisywał się rewelacyjnie. Został mistrzem jesieni'83. Niestety na wiosnę nie udało się utrzymać świetnej pozycji i ostatecznie "Górnicy" kończą sezon na 6 miejscu. Za to królem strzelców zostaje napastnik "Biało-Niebieskich" Włodzimierz Ciołek. Na stadionie Górnika na Nowym Mieście pojawiało się wtedy nawet 40 tys. ludzi (w 140 tys. mieście). Głównie za sprawą licznych sympatyków klubu spoza Wałbrzycha. W kolejnych latach wałbrzyszanie regularnie zajmują coraz niższą pozycje w elicie, aż w końcu definitywnie się z nią żegnają w 1989 r. W tabeli wszech czasów ekstraklasy Górnik zajmuje 39 miejsce (157 ptk. zdobytych w 6 sezonach). Na początku lat 90. kryzys finansowy dotknął klub który zmuszony był współdziałać ze swym odwiecznym rywalem Zagłębiem Wałbrzych.
Obecnie drużyna występuje w rozgrywkach II ligi, drużyna wywalczyła awans w sezonie 2009/10. Drużyna swoje mecze rozgrywa na stadionie 1000-lecia w dzielnicy Biały Kamień, stadion znajduje się na terenie budowanego kompleksu sportowo- rekreacyjnego Aqua Zdrój. Obecnie planowana jest modernizacja stadionu.
Zagłębie Wałbrzych [edytuj]
Zagłębie Wałbrzych, polski klub piłkarski, ostatnio w fuzji z Górnikiem Wałbrzych jako Górnik/Zagłębie Wałbrzych, grający przez sześć sezonów (1968/69–1973/74) w ekstraklasie.
- Rok założenia
- 1945
- Nazwy
- Julia Biały Kamień → Górnik Thorez → Zagłębie Wałbrzych → KP Wałbrzych → KP Górnik/Zagłębie Wałbrzych
- Barwy
- zielono-czarne
- Stadion
- przy ul.Dąbrowskiego ok. 5000 miejsc stojących
- Największy sukces
- 3 miejsce w ekstraklasie 1971, awans do 2. rundy Pucharu UEFA
W roku 2006 reaktywowano juniorską sekcję piłkarską (GKS Zagłębie Wałbrzych)
Juventur PWSZ Koksownia Wałbrzych [edytuj]
Męski zespół siatkarski występujący w II lidze w grupie I. Mecze rozgrywa w hali OSiR przy ul.Wysockiego. Obecnym szkoleniowcem drużyny jest Janusz Ignaczak.
Imprezy sportowe [edytuj]
|
|
Ta sekcja wymaga określenia jasnych kryteriów wyboru. Kryteria powinny być poparte źródłami, nie mogą naruszać zasady neutralnego punktu widzenia, należy też unikać próżnych wyrażeń takich jak "znani", "najlepsi" itd. Kryteria możesz omówić w dyskusji artykułu. Zobacz też: Zasady tworzenia list. |
W Wałbrzychu odbywa się wiele imprez sportowych i rozrywkowych, które na stałe zapisały się w kalendarzu. Oto niektóre z nich:
- Wałbrzyska Liga Halowa w Piłce Nożnej "Ronal Cup",
- Triathlon Zimowy,
- Ogólnopolski Halowy Turniej Piłki Nożnej Młodzików rocznik 1994,
- Ogólnopolski Halowy Turniej Piłki Nożnej Trampkarzy rocznik 1991,
- Czekoladowe ferie,
- Akademickie Mistrzostwa Wałbrzycha,
- Turnieje halowe piłki nożnej,
- Puchar Zimy,
- Bieg Gwarków,
- Andrzejówka,
- Seminarium karate z udziałem Prezydenta Międzynarodowej Organizacji Karate IFK,
- Mistrzostwa Powiatu Wałbrzyskiego Juniorów w Szachach,
- Wielki Turniej Tenisowy z udziałem uczniów i dorosłych,
- Interdyscyplinarny Projekt Edukacyjny "Sportowiec moim idolem",
- Mistrzostwa Wałbrzycha w Biegu po Schodach – Zamek "Książ",
- Wałbrzyska Spartakiada Sześciolatków "Dziś mój wynik może mały, ale na olimpiadzie w 2018 roku będzie wspaniały",
- Rambit – Sportowy Piknik Dzieci i Młodzieży od 6 – 106 lat,
- Bieg na Zamek "Grodno" – Zagórze Śląskie,
- Bieg Wielkanocny,
- Otwarty Turniej Szachowy w Szachach Aktywnych z Okazji 60-lecia Sportu Wałbrzyskiego,
- Bieg Rycerski "Szlakiem Zamków Piastowskich" Książ – Cisy – Stary Książ,
- Pokazowe zawody w ratownictwie wodnym "O tytuł najsprawniejszego ratownika Wałbrzycha",
- Finał Edycji Wałbrzyskiej Ligi Pływackiej,
- SkodaAuto MTB,
- Puchar Sudetów MTB Mistrzostwa Dolnego Śląska w jeździe pod górę "Spec gór – Chełmiec",
- Półmaraton Wałbrzych,
- Ogólnopolski Turniej Piłki Nożnej młodzików o Puchar Prezesa PZPN Michała Listkiewicza – rocznik 1995,
- Zawody w bule,
- Zawody pływackie szkół podstawowych i gimnazjalnych pomiędzy UKS "Sokół" i reprezentacja Kamiennej Góry,
- Rajd Rowerowy "Wstęga Wałbrzycha",
- Mini Mundial,
- Otwarty Turniej Szachowy w Szachach Aktywnych o Puchar Przewodniczącej Rady Miejskiej Wałbrzycha,
- Międzynarodowy Turniej z Okazji Dnia Dziecka,
- Turniej piłkarski juniorów rocznik 1989-1990,
- Rajd MotoHałda,
- Puchar Prezydenta Miasta Wałbrzycha juniorek i juniorów do lat 18,
- Spartakiada lekkoatletyczna szkół podstawowych, gimnazjalnych i ponad gimnazjalnych "Spotkanie pokoleń",
- Mistrzostwa Polski w maratonie MTB,
- Międzynarodowe Zawody w Ujeżdżeniu CDI Książ,
- Mistrzostwa Wałbrzycha w Duathlonie,
- Mistrzostwa Polski Młodych Koni,
- Cross Niepodległości,
- Turniej Piłkarski Juniorów o puchar ORFIN.INFO,
- Górale na start.
Rekreacja [edytuj]
Wałbrzych ma słabo rozbudowaną bazę rekreacyjno – sportową. Mieszkańcy mogą korzystać z kilkunastu boisk sportowych, 2 stadionów, kortów tenisowych, pływalni, siłowni, lodowiska. Duże znaczenie ma tutaj Ośrodek Sportu i Rekreacji w Wałbrzychu. W Wałbrzychu został również opracowany i wdrożony projekt dotyczący turystyki rowerowej pn. "Wałbrzych Miasto MTB". W ramach tego projektu dotychczas utworzono 111 kilometrów tras rowerowych dookoła Wałbrzycha. Od kilku lat planowane jest powstanie nowoczesnej hali widowiskowo-sportowej.
Stadiony i boiska klubowe:
- Ośrodek Sportu i Rekreacji,
- Stadion "Górnik",
- Stadion 1000-Lecia "Zagłębie".
Korty tenisowe:
- Park im. Jana III Sobieskiego,
- Wałbrzyski Klub Squasha.
Hale sportowe:
- Hala Sportowa przy pl.Teatralnym (Śródmieście), (koszykówka, siatkówka, tenis stołowy),
- Hala Sportowa przy ul.Ratuszowej (Biały Kamień), (koszykówka, tenis, piłka nożna),
- Hala Sportowa przy ul.Chopina (Nowe miasto), (lekkoatletyka, siłownia).
Pływalnie:
- kąpielisko miejskie,
- pływalnia kryta przy SP na ul. Grodzkiej,
- Zespół Szkół Ogólnokształcących – Sportowych ul. Sokołowskiego.
Siłownie:
- OSiR,
- III Liceum Ogólnokształcące ul.Jordana (Sobięcin),
- Szkoła Podstawowa przy ul. Grodzkiej (Podzamcze),
- Towarzystwo Krzewienia Kultury Fizycznej Ośrodek Kulturystyki i Ćwiczeń Siłowych "Spartakus",
- Gabinet Odnowy OSiR,
- Kompleks sportowy przy ul. Ratuszowej,
- Fitness Club przy ul. Palisadowej,
- Siłownia – PEC,
- Hala Sportowa przy ul.Chopina.
Opieka zdrowotna [edytuj]
Wałbrzych jest ośrodkiem, gdzie znajduje się wiele instytucji opieki zdrowotnej, szpitali, przychodni i gabinetów lekarskich. W mieście istnieją 4 szpitale, kilkanaście przychodni, pogotowie ratunkowe, Powiatowa Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna, Wojewódzka Kolumna Transportu Sanitarnego, Regionalne Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa.
Szpitale:
- Specjalistyczny Szpital im. Dr. A. Sokołowskiego (łącznie z dawnym szpitalem zespolonym im. S. Batorego, teraz są one połączone w jeden),
- Specjalistyczny Szpital Ginekologiczno-Położniczy im. E. Biernackiego.
Przychodnie:
- Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej,
- Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej "Śródmieście-Biały Kamień" Sp. z o.o.
- Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej "Przychodnia Piaskowa Góra " Sp. z o.o.
- Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej "Nowe Miasto" Sp. z o.o.
- Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej "Zdrowy Sobięcin",
- Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej "Przychodnia Podgórze",
- Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej Ośrodek Diagnostyczno-Leczniczy przy Górniczej Fundacji Ochrony Zdrowia,
- Przychodnia Chorób Płuc i Gruźlicy przy Wojewódzkim Specjalistycznym Zespole Opieki Zdrowotnej Chorób Płuc
w Sokołowsku.
Inne:
- Pogotowie Ratunkowe,
- Wojewódzka Kolumna Transportu Sanitarnego,
- Regionalne Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa,
- Hospicjum Stacjonarne im Jana Pawła II,
- Hospicjum Domowe,
- "Paramedyk" Ratownictwo Medyczne,
Kościoły i związki wyznaniowe [edytuj]
Na terenie miasta działalność duszpasterską prowadzą następujące kościoły i związki wyznaniowe:
Kościoły rzymskokatolickie [edytuj]
Msze św. i nabożeństwa są sprawowane w 18 kościołach parafialnych należących do trzech dekanatów: Wałbrzych–północ, Wałbrzych–południe oraz Wałbrzych–zachód z siedzibą w Szczawnie Zdroju. Ordynariuszem miejsca jest bp Ignacy Dec, a sufraganem bp Adam Bałabuch.
Najmłodszą parafią Wałbrzycha jest ustanowiona 24 czerwca 2010 parafia pw. Matki Bożej Częstochowskiej w dzielnicy Konradów i części Białego Kamienia. W 2009 powstała parafia-samodzielny ośrodek duszpasterski pw. Matki Bożej Królowej Różańca Świętego w dzielnicy Glinik Stary przy ul. Podgórskiej prowadzona przez Księży Pallotynów.
Inne nowe parafie:
- Św. Maksymiliana - Gaj,
- Św. Wojciecha -Piaskowa Góra,
- Śś. Piotra i Pawła - Podzamcze,
- Matki Bożej Nieustającej Pomocy ul. Asnyka - Nowe Miasto.
- Sanktuarium Relikwii Drzewa Krzyża Świętego na osiedlu Podzamcze. Jego architektura inspirowana jest Bazyliką Zwiastowania w Nazarecie, stąd potocznie przez mieszkańców od początku nazywany jest bazyliką.
- Św.Rodziny w Wałbrzychu - ul.Bema 54
Zabytkowe świątynie rzymskokatolickie:
- Sanktuarium pw. Matki Boskiej Bolesnej przy pl.Kościelnym;
- Kolegiata pw. Najświętszej Maryi Panny Bolesnej i Świętych Aniołów Stróżów – w 1991 i 2003 roku kościół ten był rozważany jako siedziba biskupa trzeciej na Dolnym Śląsku diecezji. 3 maja 2010 podczas uroczystej Mszy Świętej z okazji nadania Wałbrzychowi przez Stolicę Apostolską patronatu Matki Bożej Bolesnej bp Ignacy Dec - ustanowił tą świątynię Kolegiatą nadając jej wezwanie Najświętszej Marii Panny Bolesnej i Świętych Aniołów Stróżów w Wałbrzychu. Kolegiata ta jest drugą na Dolnym Śląsku, jest jednym z największych kościołów diecezji świdnickiej. Odbywają się w nim centralne, miejskie i diecezjalne uroczystości i wydarzenia.
Prawosławie [edytuj]
Protestantyzm [edytuj]
- Kościół Ewangelicko-Augsburski,
- Kościół Chrześcijan w Wałbrzychu,
- Kościół Chrześcijan Baptystów,
- Kościół Zielonoświątkowy.
Judaizm [edytuj]
- Filia w Wałbrzychu Gminy Wyznaniowej Żydowskiej we Wrocławiu
Buddyzm [edytuj]
Inne [edytuj]
Współpraca zagraniczna [edytuj]
Miasto Wałbrzych od kilkunastu lat współpracuje z gminami i miastami z całego świata. Współpraca odbywa się na płaszczyznach gospodarczej, kulturalnej, oświatowo – edukacyjnej oraz turystycznej. Młodzież ma szansę wyjechać w ramach wymiany do szkół w partnerskich miastach, wspólnie też wystawiane są ekspozycje na targach regionalnych oraz turystycznych.
| Miasta partnerskie | ||
| Miasto | Kraj | Data podpisania umowy |
|---|---|---|
| Gzira |  Malta |
12 listopada 2000 |
| Foggia |  Włochy |
14 stycznia 1998 |
| Vannes | Francja |
2 października 2001 |
| Hradec Kralove |  Czechy |
6 listopada 1991 |
| Freiberg |  Niemcy |
26 czerwca 1991 |
| Jastarnia |  Polska |
9 maja 1997 |
| Tuła | Rosja |
30 września 1991 |
| Dniepropietrowsk |  Ukraina |
4 czerwca 2001 |
Media [edytuj]
|
|
Ta sekcja wymaga określenia jasnych kryteriów wyboru. Kryteria powinny być poparte źródłami, nie mogą naruszać zasady neutralnego punktu widzenia, należy też unikać próżnych wyrażeń takich jak "znani", "najlepsi" itd. Kryteria możesz omówić w dyskusji artykułu. Zobacz też: Zasady tworzenia list. |
- Radio,
- Radio RMF MAXXX Wałbrzych 101,1 FM,
- Radio Złote Przeboje 91,8 FM,
- Radio Eska 104,9 FM,
- Radio Muzyczne Radio 90,9 FM,
- Prasa lokalna
- Tygodnik Wałbrzyski,
- Nowe Wiadomości Wałbrzyskie,
- Wałbrzyski Informator Kulturalny,
- Tygodnik 30 minut (bezpłatny),
- Nasz Region Dolnośląski (bezpłatna)[10],
- Telewizja
- Multimedialny Portal Regionalna TV[11],
- Telewizja Dami Wałbrzych,
- Telewizja Wałbrzych,
- Telewizja Kablowa Podgórze,
- Telewizja Kablowa Vectra S.A.,
- Telewizja Kablowa UPC,
- Telewizja Twoja,
- Telewizja Zamkowa,
- Młodzieżowa Telewizja BreakTV[12].
Filmy i seriale zrealizowane w Wałbrzychu i okolicach [edytuj]
- Filmy
- Hrabina Cosel (1968) reż. Jerzy Antczak,
- Diabeł (1972) reż. Andrzej Żuławski,
- Zaklęte rewiry (1975) reż. Janusz Majewski,
- Trędowata (1976) reż. Jerzy Hoffman,
- Magnat (1986) reż. Filip Bajon,
- Panna Nikt (1996) reż. Andrzej Wajda,
- Weiser (2001) reż. Wojciech Marczewski,
- Julia wraca do domu (2002) reż. Agnieszka Holland,
- Droga Molly (2005) reż. Emily Atef,
- Komornik (2005) reż. Feliks Falk,
- Sztuczki (2007) reż. Andrzeja Jakimowskiego,
- Nieruchomy poruszyciel (2008) reż. Łukasz Barczyk,
- Urszula - po szczęściu ledwie cień (2009) reż. Egon Günther, Scenariusz Helga Schütz,
- Kamfora (2010) reż. Filip Marczewski.
- Daas (2010) reż. Adrian Panek.
- Seriale
- Hrabina Cosel (1968) reż. Jerzy Antczak,
- Strachy (1979) reż. Stanisław Lenartowicz,
- Biała Wizytówka (1986) reż. Filip Bajon,
- Geniusz Beethovena (2005) reż. Ursula Macfarlane, Damon Thomas i Fran Kemp. Mini serial BBC,
- Tajemnica twierdzy szyfrów (2007) reż. Bogusław Wołoszański.
Najwyższe budowle w mieście [edytuj]
Bibliografia [edytuj]
- Praca Zbiorowa pod redakcją Stanisława Michalkiewicza 1993 "Wałbrzych. Zarys monografii miasta na tle regionu" Wyd. Dolnośląskie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne "Silesia" Wrocław ISBN 83-85689-15-X
- K. Kułaga, K. Jankowski, S. Junak 1996 "Wałbrzych i okolice" Wyd. Polska Agencja Promocji Turystyki Ekspozytura w Wałbrzychu, ISBN 83-86800-16-X
- C. Skała 2005 "Dolny Śląsk – przewodnik samochodowy" Wyd. Pascal Bielsko-Biała ISBN 83-7304-523-6
- Waldemar Wolak, Krzysztof Żarkowski 1999 "Obrazy przyrody wałbrzyskiej" Wyd. Mirwal-Art Wałbrzych ISBN 83-88069-03-9
- Maria Solecka 2000 "Wałbrzych na dawnej pocztówce" Wyd. Urząd Miasta, Muzeum Okręgowe Wałbrzych ISBN 83-88069-09-8
- Praca Zbiorowa "Dla turysty-przewodnik po najciekawszych miejscach miast regionu" 2003 Wyd. Nowe Wiadomości Wałbrzyskie Wałbrzych
- Praca Zbiorowa pod redakcją K. Krzyżagórskiego 1970 "Wałbrzych. Historia-Współczesność-Perspektywy" Wrocław
- Folder promocyjny "Wałbrzych" 1999 Urząd Miasta Wałbrzych
- Folder promocyjny "Wałbrzych" 2001 UM Wałbrzych
- Folder promocyjny "Książ" 2001 UM Wałbrzych
- strony internetowe: http://www.nnw.pl, http://www.walbrzych.info
Zobacz też [edytuj]
Przypisy
- ↑ Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym, stan 31.12.2009
- ↑ Starania o przywrócenie Wałbrzychowi praw powiatu grodzkiego
- ↑ Dolny Śląsk. Panorama turystyczna, Warszawa 1978, str.139.
- ↑ GUS Bank Danych Regionalnych, faktyczne miejsce zamieszkania, stan na 31 XII 1991
- ↑ Mapa kolejowa
- ↑ Bezrobocie w Wałbrzychu
- ↑ Dane GUS
- ↑ Perspektywy.pl - Matura, Studia, Uczelnie - Edukacyjny Portal Maturzystów
- ↑ Ogólnopolska Baza Kolejowa (pol.). [dostęp 6 lutego 2009].
- ↑ Nasz Region | walbrzych.info
- ↑ Regionalna TV
- ↑ BreakTV
- ↑ Przedsiebiorstwo Energetyki Cieplnej SA, Walbrzych - SkyscraperPage.com
Linki zewnętrzne [edytuj]
- Urząd miejski
- Wałbrzych na starych i obecnych fotografiach
- Wałbrzych w „Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich” z lat 1880–1902, strona 901
- Portal miejski
- Atrakcje Wałbrzycha i okolic
- Mapy: Emapi • Google Maps • Targeo • Zumi
- Zdjęcia satelitarne: Google Maps • Wikimapia • Zumi
|
|||
|
|||
|
|||
|
|||
|
|||
